NEVOLJE SA MOSKVOM
Španski građanski rat (1936-1939) je istorijska epizoda koja je anarhizam, već u priličnoj mjeri posrnuo nakon debakla u Rusiji, ponovo izvela na glavnu istorijsku scenu. Za razliku od revolucije u Rusiji, gdje je uloga anarhista od strane pobjednika (komunista) minimizirana u skladu sa izrekom da “istoriju pišu pobjednici”, u španskom slučaju takvu manipulaciju je bilo mnogo teže izvesti, zbog masovnosti anarhističkog učešća ali i faktičkog upravljanja anarhista Katalonijom. Ipak, i u Španiji je komunistička struja (direktno kontrolisana iz Moskve) nastavila sa svojim ratom protiv anarhista. Čak bi se moglo reći da je, u pojedinim trenucima, a brojni istorijski izvori i neposredna svjedočanstva potvrđuju takvu ocjenu, prosovjetskim komunistima u Španiji bilo važnije da poraze anarhiste, nego li da uspije socijalna revolucija.
Španski anarhisti su izbjegli zamku u koju su, dvadesetak godina ranije, upali ruski revolucionari predvođeni komunistima: da ih dramatičnost situacije i nužnost odbrane po svaku cijenu, gurnu u autoritarnost i etatizaciju. I u tome treba tražiti dio razloga zašto su prosovjetski komunisti, umjesto da pozdrave tako široku i prihvaćenu revoluciju, počeli da osporavaju dostignuća anarhista, da ih nazivaju neozbiljnima i optužuju za “podrivanje” Republike.
Kada je postalo jasno da su institucije vlade zapravo - nepotrebne, političari-republikanci su se našli u čudu. Tako jasna demonstracija suvišnosti uobičajenih insitucija bila je poruka koja se nije mogla ignorisati. Orvel opisuje u knjizi “Kataloniji u počast” da nije mogao vjerovati da su gradske službe u Barseloni (javni prevoz, gradska čistoća, službe snabdijevanja) tako dobro funkcionisale, iako nije bilo šefova i naređenja...
INTERNACIONALIZACIJA
Dok su prve bitke biješnjele širom Španije, međunarodni odjek rata bio je ogroman. Tome je više razloga. Već se jasno osjećala moćna sjena dolazećeg svjetskog rata, pa je Španija bila i neka vrsta ogledne predigre - Franko je bio snažno podržan od Njemačke i Italije, dok je pomoć republikancima, legalnoj vladi, zapravo, u skladu sa neodlučnošću i nespremnošću vodećih demokratskih država za sve ono što se spremalo - izostajala. Velika Britanija još nije bila spremna za konfrontaciju sa Njemačkom, o čemu svjedoči i gotovo ponižavajući Minhenski dogovor iz 1938. Francuska, u kojoj je na vlasti bio Narodni front, tajno je pomagala republikance, ali, obećavana pomoć, i čak oružano uključivanje u sukob koje je nagovještavano, izostali su - u Francuskoj vlast je drhtala pri pomisli na mogući “španski” scenario na svom terenu - vlada ljevice bi u slučaju političke ofanzive tada vrlo jake nacionalne desnice i sama bila u sličnoj situaciji kao ona u Španiji. Sjedinjene države su čim je za to došao trenutak priznale Franka: njega je podržavala Katolička crkva, a Ruzveltovi demokrati očekivali su brojne glasove iz katoličkih zajednica. SSSR je pomagao legalnu vladu u Madridu, ali ta pomoć je, na nekoliko načina bila vrlo kontraproduktivna. Između ostaloga stvorila je Franku međunarodni “oreol” borca protiv komunizma, što ga je, u značajnom dijelu konzervativnog evropskog javnog mnjenja, učinulo mnogo prihvatljivijom figurom.
Italija i Njemačka, dvije fašističke sile na vrhuncu surovo su koristile građanski rat u Španiji kao poligon za isprobavanje novog oružja i novih borbenih tehnika, prije svega kada je riječ o avijaciji. Nema te ideje o tipu napada avionima koji nijesu upotrijebili iživljavajući se nad zemljom koja praktično i nije imala vazduhoplovne snage i razarajući sela u onom dijelu Španije koji je kontrolisala legalna vlada.
Jedan od takvih eksperimenata učiniće ime jednog baskijskog sela svjetski poznatim. Kada su njemački bombarderi sravnili sa zemljom živopisno baskijsko mjesto Gerniku, nastala je vjerovatno najpoznatija slika dvadesetog vijeka - Pikasova ”Gernika”. Prvi put je izložena na Svjetskoj izložbi u Parizu, u paviljonu Španije, faktički tek nekoliko mjeseci nakon samog događaja. Tada se desio i slavni Pikasov odgovor njemačkom funkcioneru koji je došetao da obiđe španski paviljon. Zadivljen pred slikom prišao je slikaru i upitao: “Je li ovo vaše djelo?”, na što mu je Pikaso odgovorio: “Ne, nego vaše!”
U Španskom građanskom ratu poginulo je oko milion ljudi, što ga čini jednim od najsurovijih ratova viđenih do tada. S obje strane demonstrirana je surovost koja zapanjuje: fašisti bi, čim uđu u neko mjesto, odmah strijeljali sve žitelje za koje pomisle, iz bilo kog razloga, da su imali neku vezu sa republikancima. A kako su u takvim akcijama “informatori” bili lokalni aktivisti, onda nije teško zamisliti kako je široko tumačena nečija moguća “povezanost” sa republikancima. I republikanska vojska je, čim uđe u neko mjesto palila crkve i strijeljala sveštenike koje zateknu - a u takvoj aktivnosti nažalost, znatan udio pripadao je anarhistima. Španski anarhisti su bili antiklerikalni makar toliko, koliko je Španija bila katolička zemlja, što će reći - nevjerovatno mnogo. Opet, angažman crkve, bez ostatka, na strani fašista i Franka, tih godina nije nimalo umanjivao tu, već ionako golemu mržnju.
Uprkos rezervisanosti vlada od kojih se svakako očekivala veća podrška demokratskim idealima koji su osporavani i branjeni u Španiji, dešavao se nevjerovatan fenomen: iz mnogih zemalja svijeta u Španiju su stizale hiljade dobrovoljaca spremnih da se bore protiv fašista. I nije bila to bilokakva ekipa: brojni novinari, pisci, umjetnici, fotografi, idealisti, anarhisti, studenti, komunisti, trockisti... Tako su nastale slavne internacionalne brigade, u kojima su bili i ljudi poput Hemingveja i Orvela. O jednom od takvih dobrovoljaca, irskom internacionalcu, ispričao je u “Grobnici za Borisa Davidoviča” Danilo Kiš izuzetnu priču - “Krmača koja proždire svoj okot”. Ta priča zapravo savršeno ilustruje mehanizme na koji su način moskovski agenti djelovali u Španiji.
”POKAZAĆEMO BOLJŠEVICIMA”
Zapravo, u jednom trenutku izgledalo je da sve ide na ruku legalistima - podrška u narodu je bila ogromna, revolucionarni zanos na vrhuncu, emocionalno snažna rekacija dobrog dijela svijeta dala je tom ratu medijsku demenziju kakva je do tada za slične događaje bila nezamisliva. Svakoga dana najbolji fotografi su slali potresne snimke španske drame, pisci poput Hemingveja i Orvela pisali su novinske izvještaje koji su kreirali javnu sliku o ratu, na koncu, sva moguća demokratska načela na kojima, deklarativno, počiva Zapadna civilizacija, bila su na strani republikanaca.
Sve je izgledalo dobro, pa kako je rat onda izgubljen? Za razliku od desničara koji su djelovali krajnje kompaktno, na lijevom polu vrlo brzo su počela snažna trvenja, koja kulminiraju upravo u majskim događajima iz 1937. u Barseloni, kada anarhisti zajedno sa POUM (antistaljinistički komunisti, u čijoj se miliciji borio Orvel) dolaze u oružani sukob sa rapublikanskim vlastima i prosovjetskim komunistima.
U odnosu Sovjeta prema anarhistima u Španiji postojalo je i opterećenje boljševičkim iskustvom sa ukrajinskim anarhistima, zatim prirodan otpor prema antiautoritarnom i kritičkom mišljenju karakterističnom za anarhizam, ali i još jedna epizoda iz bliske prošlosti uticala je na prirodu njihove relacije. Naime, na kongresu Kominterne iz 1921. i osnivačkom kongresu njene filijale - Crvene sindikalističke intrernacionale, Anhel Pestanja žestoko je sa govornice kritikovao Trockoga, španski delegati su izdejstvovali oslobođenje za grupu zatočenih anarhista, i, najvažnije - nakon povratka iz SSSR-a, Gaston Leval, koji je takođe bio u toj delegaciji - javno je demaskirao prirodu sovjetskog režima. Levalovi tekstovi objavljeni u Francuskoj imali su određenu specifičnu težinu za širi ljevičarski kontekst, a ubrzo se broj sličnih kritika u zapadnim medijima - udesetostručio. Tada je Trocki bio silno iznerviran nastupom Španaca, pa, iako je do Španskog građanskog rata prošlo bezmalo dvije decenije, Rusi nijesu zaboravili anarhističke “grijehe” u demaskiranju “prve uspješne revolucije”.
Otuda i ona polemična intonacija u Durutijevom odgovoru ruskom novinaru - njegova izjava (“pokazaćemo vašim boljševicima kako se izvodi revolucija”) nije bila samo puko hvalisanje, već i jasna kritika boljševičkog revolucionarnog puta, koji, kako se dalo naslutiti on, Duruti sa svojima, ima namjeru - ispraviti. Stoga su Rusi, zapravo, više od svega željeli da - takva socijalna revolucija o kojoj je govorio Duruti - ne uspije. Imali su namjeru i dalje ostati “jedina uspješna” revolucija, i sa te pozicije i dalje biti glavni u planetarnom radničkom i lijevom pokretu.
SOVJETSKE AKCIJE
Durutijeva sahrana je zenitna tačka španskog anarhizma. To je trenutak kada je podrška bila najšira i kada se još ne naslućuje rasplet koji će Španiju ostaviti u rukama fašista. Anarhisti se i dalje sjajno bore na mnogim frontovima. Njihove kolone izazivaju najveći strah kod fašista, ali strah od tih kolona ništa manji nije bio ni kod komunista.
Uspjeh Durutijevih komuna u Aragonu (zasnovanih na načelu dobrovoljnosti, bez ikakvih činova prislile prema onima koji nisu htjeli ući u zajednice) bio je senzacionalan. Svi realni ekonomski pokazatelji, uprkos činjenici da je zemlju razarao surovi građanski rat - bili su nevjerovatni. O tome tih godina bruji čak i uzorita kapitalistička štampa. Britanske novine onoga vremena prenose izjavu laburiste Fenera Brokvela, kasnijeg lorda Brokvela, koji je posjetio komunu u mjestu Segorbe, da “raspoloženje seljaka, njihov zanos, način na koji oni doprinose zajedničkom naporu, ponos što ga pri tome osjećaju, sve je to zadivljujuće.” Slične stvari, ali primjerene urbanoj sredini, dešavale su se i u industrijskim zonama oko katalonske prijestonice. Staljin je osjećao nelagodu pri pomisli da bi opstanak republike najvjerovatnije značio i nastavak socijalne revolucije. I to socijalne revolucije koja je, sudeći prema prvim koracima, bila na putu da prevaziđe bar neke od glavnih razloga koji su rusku revoluciju pretvorili u goli državni teror. Poseban trn u oku na jednom od najsurovijih lica davedesetog vijeka bili su uspjesi anarhista sa kolektivizacijom u Aragonu. I uslijedili su vrlo konkretni potezi. Prosovjetski komunisti gurnuli su vladu u sukob sa komunama. Umjesto da ratuju protiv fašista, vladine trupe kreću u rasturanje komuna, a koordinaciono tijelo koje rukovodi odbranom Aragona proglašavaju - ilegalnim.
Staljinov šef obavještajne službe za zapadnu Evropu, Krivicki, u knjizi In Stalin’s Secret Service o aktivnostima GPU u Španiji, piše: “GPU je imao svoje specijalne zatvore. Njihove jedinice su vršile ubistva ili otmice. Ubijali su u skrovitim tamnicama i organzovali leteće odrede. Ministar pravde nije imao autoriteta nad GPU. Oni su bili snaga ispred koje su drhtali i neki od najviših oficira Kabaljerove vlade. Izgledalo je kao da Sovjetski Savez želi da ščepa lojalnu Španiju, iako je ona već bila u njihovom posjedu”.
PORAZ I LATINOAMERIČKE “REPRIZE”
Od trenutka kada komunisti i vlada kreću u totalnu ofanzivu protiv anarhista, njihov manevarski prostor iz mjeseca u mjesec postraje sve manji. Uništene su Durutijeve komune u Aragonu i radnički komiteti u velikim katalonskim fabrikama (a što je bila osnova ekonomske nezavisnosti, ali i velike popularnosti anarhista), ali, još razorniji učinak takvih poteza bio je onaj psihološki. Ne samo da su takve akcije slabile frontove odbrane od fašizma, već su snažno demotivisale ljude. Najednom su i republikanske vlasti izgledale bijedno i jednako tlačiteljski nastrojene kao ranije vojska, crkva i monarhija. Nakon uništenja ekonomske baze socijelne revolucije, sama revolucija bila je sve bestijalnije napadana a njeni nosioci sve bezočnije klevetani.
Krajem januara 1939. Frankove trupe ulaze u Barselonu. Već petoga februara počinje da se dešava tako predvidljiva i u ovakvim situacijama uobičajena stvar: političari iz vlade, republikanci, dojučerašnji saradnici prosovjetskih komunista i egzekutori španskog anarhizma, počinju da prilaze Franku. Ovaj, opet, sada voljan odigrati ulogu “pomiritelja” Španije i u želji da pruži privid legalnosti sopstvenom preuzimanju vlasti “velikodušno” prihvata njihovu saradnju. Od takve, diktatorske “milosti” naravno, izuzeti su anarhisti i komunisti. Oni će izbjeći, uglavnom u Južnu i Srednju Ameriku, ili Francusku. I mnogi od njih će odigrati značajne uloge u svojim novim sredinama i kulturama. Pjesnici Himenes i Sernuda živjeli su i stvarali u Meksiku i putovali po ostatku Latinske Amerike, pjesnik Rafael Alberti bio je internacionalna književna zvijezda, u doba SFRJ ovjenčan slavom laureata “Zlatnog vijenca” Struških večeri poezije. Ferando Arabal, sin anarhiste, ostvario se u francuskoj kulturi kojoj je dao golem doprinos, a sličan je bio i put Horhe Sempruna, pisca po čijem je romanu Kosta Gavras snimio slavni “Z”. Genijalni Luis Bunjuel snimao je filmove u Meksiku pa Francuskoj. Uz velike slikare, koji su odranije stvarali u Parizu, poput Pikasa, Miroa, Dalija, gotovo da bi se moglo reći da je čitava jedna Španija, u decenijama nakon Drugog svjetskog rata kulturno egzistirala van Španije, diljem svijeta, i svuda igrala značajnu ulogu u umjetničkom inovatorstvu, prepoznata po raskošnoj i neobuzdanoj imaginaciji, pobunjeničkom znaku, jednoj osobeno prevratničkoj energiji…
Naravno, uz ta najslavnija imena, bilo je mnogo poznatih profesora, pisaca, slikara, muzičara, intelektualaca najrazličitijih usmjerenja koji su duh španske revolucije rasijali širom Evrope i obje Amerike. Taj duh, tako surovo “importovan” iz Španije, imao je svoga udjela u svim onim novim revolucijama u kulturi koje su počele od šezdesetih godina proteklog vijeka nepovratno mijenjati medijski i politički lik svijeta.
Mnogi intelektualci su otišli u zemlje Latinske Amerike, i stoga ne čudi što je taj kontinent postao u drugoj polovini XX vijeka najrevolucionarniji kontinent, gdje se, kao na nekoj gigantskoj pozornici, decenijama, u stalnim smjenama lijevih reformista i fašističkih vojnih hunti (Strasner u Paragvaju, Somoza u Nikaragvi, Videla u Argentini, Pinoče u Čileu…) beskrajno reprodukovala priča Španske revolucije i građanskog rata. I zaista, scenario je svuda bio sličan - lijeve vlade dolaze demokratski na vlast (u Kubi državnim udarom i revolucijom), krupni kapital i vojska (sprega koja uvijek rađa fašizam), potpomognuti, sada ne od Njemačke i Italije, već od SAD, odgovaraju vojnom pobunom i pučem. Koji je uvod u surove egzekucije, kratkotrajne gradske obračune i - još jednu slavnu propast sna o socijalnoj pravdi. I Moskva se, uglavnom, u tom južnoameričkom repriziranju Španije držala slično, ta pomoć je svuda bila ili kontraproduktivna ili kalkulantska.
PLANETARNI ODJEK
Španski građanski rat je zasigurno jedan od modernih ratova sa najvećim odjekom u medijima i umjetnosti. Samim tim i u svijesti ogromnog broja ljudi. Zahvaljujući tome ovaj je rat postao svojevrstan planetarni fenomen - neka vrsta paradigme o sukobu dvije nepomirljive svijesti - konzervativne i emancipatorske.
Među internacionalcima bili su mnogi pisci, a Hemingvejev roman “Za kim zvona zvone” jedno je od najljepših proznih svjedočenja o ratnoj španiji. I mnogi drugi pisci, poput Džordža Orvela, Andre Malroa, Mate Zalke, ostavili su po svojim knjigama brojne detalje i utiske iz tih surovih španskih godina.
Oni generacijski bliski piscu ovih redova sjetiće se brojnih “španskih” detalja iz djetinjstva. U školi su stalno spominjani partizani, od kojih su neki imali nadimak “Španac”, tako da smo vrlo rano dobili objašnjenje o tome da su se i neki ljudi iz naših krajeva borili tamo negdje u Španiji. U čitankama se, kao obavezno štivo, nalazio i zapis iz Španije crnogorskog revolucionara i publiciste Veljka Vlahovića, kome je, u nekom petom ili šestom razredu obavezno posvećivan jedan školski čas. Onda bi već, u godinama SFRJ odrastanja, naišao uzbudljivi Hemingvejev roman, sa čudesnim riječima Džona Dona koje su stajale na početku kao (opominjući) moto: “Kada voda odnese i najmanji rt Evope je manje... Stoga nikad ne pitaj za kim zvona zvone, zvone za tobom...” Ako je neko i preskočio Hemingveja, naišao bi već kakav film sa jasnim prizivanjem na Španiju... Tada, krajem sedamdesetih, Španija je reprezentaciju SFRJ (kvalifikacije za Argentinu) pobijedila (Ruben Kano je dao, a Huanito primio pogodak, onaj gadni, balkanski, osvetnički, znak nemoći, flašom u glavu...), a publika je, u ime iste te nemoći, na prepunoj Marakani (ispromašivali se Kustudić i Sušić) počela gromoglasno da skandira - fašisti, fašisti... Premda je među španskim fudbalerima zasigurno bilo i sinova republikanaca, anarhističkog ili nekog drugog lijevog usmjerenja. Ali sve su publike iste... Tih godina je umro i Franko - nedjeljama su ga držali na aparatima, a onda je neko rekao - e, sad je dosta... Negdje krajem tog odrastanja, doći će i Džonijevi stihovi - Pavel, sjećaš li se Španije...
Taj rat je toliko medijski tretiran - da su njegovi tragovi postali neodvojiv dio umjetnosti, muzike, pop kulture. I najslavnija slika XX vijeka, Pikasova Gernika dio je surove priče toga rata. Uzgred, a i dalje u zoni likovne umjetnosti, čini se da je moderni politički plakat rođen u tom ratu. I danas se svuda po svijetu, u najuglednijim muzejima (a anarhizam kada dođe do muzeja, kao da je postao sopstvena parodija) prave izložbe plakata iz Španskog rata i revolucije, budući da je to bio jedan od najuticajnijih modusa angažovane umjetnosti u XX vijeku, ionako bogatom propagandnim angažmanima najrazličitijih vrsta. Orvel zapisuje u knjizi “Kataloniji u počast”: “Revolucinarni su plakati bili posvuda, bliješteći jarkim crvenilom i modrilom, tako da su rijetki preostali oglasi izgledali poput blatnih mrlja. Niz Ramblas, široku središnju arteriju grada kojom su gomile ljudi neprekidno strujale amo-tamo, zvučnici su treštali revolucionarne pjesme čitav dan i duboko u noć”.
Pored svega ostaloga, i to su znaci koji kriju identitet ključnih aktera te storije - španskih i katalonskih anarhista. Ljudi koji su ispričali čudesnu priču o hrabrosti i viziji.
Bonus video:
