Dan gubitka iluzija
Kompletan program prvog Festivala “Grad teatar”, posredstvom ranije navedenog ugovora, grad Budva dobija od Ljubiše Ristića u formi paketa, po principu “ključ u ruke”. Od 1. jula do 20. avgusta 1987. realizuju se 53 umjetnička programa, po karakteru ambijentalnih predstava i koncerata.
U svim razgovorima i pregovorima sa Ristićem, tokom 1986. i 1987. platforma inicijatora bila je do kraja jasna - traži se vrhunski, jedinstven i ekskluzivan festival, jer je cilj da Budva bude lider, vrhunska, jedinstvena i ekskluzivna.
Ta godina prije Festivala, to vrijeme prije početka svake velike stvari, liči pomalo na ljubav u mladosti i ljubav prije braka. Partneri nemaju distancu jedan prema drugom, stapaju se u svojim željama i htijenjima, vlada zanos, optimizam, nekakvo zajedničko nadahnuće, vide se samo dobre i lijepe strane onog drugog, ali ne i njegove mane, jedno drugom vjeruju gotovo bespogovorno. Oni su jedno. Nema svijesti o različitosti pozicija i interesa. A kad zajednica počne da funkcioniše, kada partnerski projekat počne da živi, realnost, prije ili kasnije, manje ili više, postaje drugačija. Uostalom, svi smo ljudska bića i svi želimo da budemo bolji nego što jesmo i mnogo lakše nam je to postići na nivou riječi. Ali razlika između riječi (obećanog, planiranog, namjeravanog) i djela (svakodnevnog, ostvarenog) uvijek je značajna. Zato u toj prvoj fazi, u toj prvoj godini ljubavi ili posla, u to doba nevinosti “frcaju” i pljušte samo slatke riječi.
Svijest o različitosti pozicija i interesa partnera ipak je anticipirana i prije početka prvog festivala:
“Organizovanje sopstvenog propagandnog mehanizma, konstituisanje projekta, vođenje svih poslova vezanih za ovaj posao, s obzirom da se radi o zajedničkom projektu zaštita sopstvenih interesa, te - posebno - institucionalizacija vrhunskih kulturnih trendova i kulturne elite (grupe društvenih inicijatora) promovisanih projektom, zahtijevaju hitnu profesionalizaciju aktivnosti vezanih za Festival”. (“Teze za razgovor o projektu kulturnog festivala YU FEST”, januar 1987).
Zanos jedinstva koji prati stvaranje nečeg velikog, velikih ideja i projekata, raspršuje se u trenutku spoznaje iznevjerenih očekivanja. Na dan početka gubitka iluzija i sudara sa stvarnošću, inicijatori nisu morali dugo čekati, s tim su se sreli već tri dana prije početka Festivala.
U dnevnom listu “Politika” (“Politika”, 27. jun 1987.), tada nespornoj novinskoj instituciji najvišeg reda, najavljuje se YU Fest sa programom na cijeloj strani. Headline “YU FEST, 1. jul - 31. avgust”, ispod tri subheadline-a u tri kolumne: GRAD TEATAR - THEATRE CITY Budva, MOLIJER FEST, Palić-Subotica, KOTORART, Kotor, sa programima događanja, te još 8 gradova (Sarajevo, Beograd, Mostar, Zenica, Skoplje itd), a u donjoj polovini stranice dva subheadline-a: Premijere Moliere Fest 87 i Premijere Kotorart ‘87 sa spiskom pozorišnih premijera.
Objava festivalskog programa u kojem se Budva pozicionira kao mjesto repriznog izvođenja predstava premijerno izvedenih na novoformiranom festivalu Kotorart, postaje momenat iznevjerenih očekivanja inicijatora, gubitka iluzije o partneru i partnerstvu i spoznaje inicijatora da moraju što prije preuzeti sve konce projekta u svoje ruke. Kako i na koji način to se nije moglo znati 27. juna 1987. kada se pojavio oglas u “Politici”. Snovi su srušeni prije nego što su počeli da se ostvaruju. Od zahtjevanog, dogovorenog i očekivanog liderstva, jedinstvenosti i ekskluzivnosti Budve ne ostaje ništa. Budva je samo jedna scena, jedan “prodajni punkt” za grupu predstava i koncerata koji se održavaju od Ohrida do Splita i Sarajeva. Za inicijatore, zbog lokalne javnosti koja je mjesecima ubijeđivana da je festival nasušna potreba grada i turizma, još teže - istovremeno je stvoren i festival Kotorart u kojem je zakazano 12 pozorišnih premijera, sa najavljenim reprizama u Budvi!
I (Prvi) Festival Grad teatar - Theatre City, Budva 1987.
Dan otvaranja Prvog festivala je u lokalnom društvenom životu Budve pozicioniran i kao dan otvaranja Starog grada, tako da je samo otvaranje Festivala privuklo izuzetnu društvenu pažnju Budve i Crne Gore. Iako se u njega niko nije uselio, zgrade su spolja završene, popločana je glavna ulica i Budvani su nahrupili u grad. Tog i narednih festivalskih dana tokom jula i avgusta osjećao se u gradu nekakav poseban zanos, uzbuđenje i atmosfera kakva se više nikad nije ponovila. Ti prvi trenuci oživljavanja jednog obnovljenog, ponovo otvorenog, zidinama opasanog grada, kad kulise prestaju biti kulise, kad scenografija postaje život, uvijek su nagrada onima koji imaju tu privilegiju da budu prisutni - gledaju istinsko nastajanje života, udahnjivanje života.
Kad se negdje dese neke velike stvari one pokreću talas vibracija prema svim kreativnim i inicijativnim ljudima i kao eho stižu brojne ideje, predlozi, razmišljanja i inicijative (i kritike naravno, ali to nije predmet ovog članka). Kreativni ljudi imaju potrebu da učestvuju u velikim (ali i malim) kreativnim projektima i izuzev onih tvrdih profesionalca, spremni su za učestvovanje sa minimalnim honorarima ili bez njih. Ljudi žele da stvaraju veliko i značajno, odnosno da u njemu učestvuju, jer tako i sami postaju veliki i značajni i sebe nadilaze.
Paralelno sa oficijelnim programom Festivala koji je vodio Ristić, inicijatori, takođe u Starom gradu, sasvim neformalno i bez čvrstog plana iniciraju i organizuju niz kulturnih i umjetničkih događaja. Posebno treba izdvojiti nastupe književnika iz noći u noć - Trg pjesnika, seriju džez koncerata na trgovima, likovne spektakle u kojima su učestvovali glumci iz Ristićevih predstava, a da Ristić to ne zna (triptih “Nuklearna kalvarija” Dimitrija Popovića, sa nastupom Radeta Šerbedžije i Ane Kostovske na otvaranju u katedrali Sv. Ivana) i sl. U javnim nastupima i promocijama svi ovi programi se tretiraju kao dio programa Grada teatra i javnost Budve, Crne Gore i Jugoslavije to tako i prihvata. Kao što su se na početku inicijatori čudili programu YU Festa u kojem je Budva tek jedan od kamenčića, tako se i Ristić počeo isčuđavati svakodnevnim kulturnim i umjetničkim događajima u Starom gradu, koje on nije organizovao, nisu pod njegovom ingerencijom, a de facto jesu Grad teatar.
Dakle, I Festival Grad teatar 1987. godine bio je proizvod koji se sastojao od (1) ambijentalnih pozorišnih predstava i koncerata (paket kupljenog programa) i (2) književnih, likovnih i džez događaja (instant proizvedenih lokalno, na licu mjesta) i gotovo svi događaji (izuzev par predstava na plažama) su realizovani u Starom gradu - na trgovima i ulicama, u crkvama Santa Maria in Punta i Sv. Ivan, ispred crkve Sv. Trojice i na Citadeli. Festival je, po ocjeni uže i šire javnosti, bio uspješan.
II (Drugi) Festival Grad teatar - Theatre City, Budva 1988.
Završetkom prvog festivala stvari su postale čistije. Inicijatori su svjesni da nemaju partnera, već izrazito vještog preduzetnika - trgovca, a takva poslovna saradnja u kulturi može biti i najčešće jeste opasna po kupca. Inicijatori su, međutim, spoznali i nešto još značajnije - da su neposredno, bez Ristića, pokrenuli lanac umjetničkih događaja, stvorili talas, proizveli produkcioni talas na talasu kupljenog programa i da se Festival što prije mora institucionalno preuzeti.
U jesen 1987. izvršni sekretar Opštinskog komiteta SK biva izabran za direktora Kulturnog centra Budva. U skladu sa gore navedenim “Idejnim projektom razvoja, organizacije i finansiranja djelatnosti kulture u opštini Budva” transformiše ga u Kulturno-informativni centar (u sastav, naravno, ulazi i novoformirana Radio Budva) i formira se Savjet Kulturno-informacionog centra (u daljem tekstu KIC) koji okuplja najznačajnije poslovno-političke ljude i intelektualce Budve i javna imena van Crne Gore. Sastav Savjeta bio je slijedeći: Branko Diki Kažanegra, direktor Montenegro Express-a, najveće turističke agencije u tadašnjoj Jugoslaviji, Svetozar Marović, predsjednik IO SO Budva, Velibor Zolak, direktor KIC-a, Svetozar Radulović, sekretar SIZ-a kulture, Slobodan Mitrović, arhitekta i kulturolog, Pavle Ivanović, direktor Budvanske osnovne banke, Nikola Krapović, direktor “Zeta Filma,” Radmila Bakočević, operska diva, Dalibor Foretić, pozorišni kritičar časopisa Danas, Zagreb, Milorad Vučelić, NIN, Beograd i par članova predstavnika zaposlenih u KIC-u. Festival bez podrške najvećih preduzeća, jasno je, ne može dugoročno opstati i za predsjednika Savjeta bira se vodeći turistički radnik Branko Diki Kažanegra.
Nakon nekoliko sastanaka sa Ljubišom Ristićem, održanih tokom zime 1987/1988, postaje izvjesno da je Ristić nespreman za ko-programiranje narednog Festivala i nespreman da odustane od ideje Grada teatra kao jednog od tri punkta YU Festa - Subotica - Budva - Kotor, kojim isključivo on upravlja i na kojem se prikazuju samo predstave u njegovoj produkciji. Za realizaciju narednog Festivala postavlja finansijske uslove koji se vrlo teško mogu ispuniti. Na posljednjem sastanku u Splitu, negdje u aprilu 1988. (treba i o ovakvim stvarima voditi zabilješke) direktoru Kulturno-informativnog centra saopštava: “Ako ne prihvatiš ove uslove, ti si gotov, nemaš festival”. Rečenica koja direktorima početnicima razbija iluziju da su veliki kulturni i društveni poslenici istovremeno i ljudi od integriteta.
Ristić ostaje sa ubjeđenjem da će direktor KIC-a, kad se ohladi, prihvatiti uslove koje mu je postavio, a direktor KIC-a, sa vrelom glavom i odlukom da Budva mora samostalno napraviti kompletan Festival.
U Kulturno-informativnom centru se zavodi vanredno stanje i pozivaju se ljudi koji su vrsni u svom poslu: pok. Veselin Radunović, pozorišni kritičar, Ognjen Radulović, pisac, Vladimir Vlasak, muzički menadžer, Sonja Vukićević, balerina, Radomir Uljarević, pjesnik, daje im se status savjetnika-selektora i traži da pripreme predlog najboljeg programa, svaki u svojoj oblasti. Saradniku za pozorište se daje input da ugovori gostovanje najmanje jedne predstave koju je režirao Ljubiša Ristić, ali koja nije u njegovom vlasništvu. Tako je i učinjeno - na drugom festivalu igrale su se dvije predstave Ljubiše Ristića u produkciji Slovenskog Mladinskog Gledališča, “Persijanci” i “Istinitost”. Trebalo je preduprijediti glas da je Ljubiša napustio Budvu, Festivalu je trebala njegova harizma i aura još jedno ljeto. “Igra li Ljubiša?”, “Daa” - odgovarano je na brojna novinarska pitanja i istina nije zaobiđena.
Ovaj, na momente i lični karakter priče, teško je izbjeći jer je autor ovog članka i jedan od dva glavna aktera procesa nastanka festivala i teško je na drugačiji način ispričati, a da prezentira ključne činjenice i bude vjerodostojna. S druge strane, neophodan je i da bi se sagledali realni i dramatični uslovi nastanka i opstanka Festivala, problemi i iznenađenja koja je nosio (program prvog, “Ljubišinog” festivala koji je bio suprotan zahtjevu ekskluzivnog i premijernog programa u Budvi, finansijske ucjene, kreacija programa drugog festivala u nenormalnim rokovima i sl.), a koje istoriografija i analiza često zaobilaze. Pisci istorije su često skloni da u svim događajima vide neku zakonitost, opštu nužnost, prenebregavajući slobodnu ljudsku volju i osobine ličnog karaktera, koje mogu bitno uticati na određene događaje i istorijske tokove.
Drugi po redu Festival, u potpunosti samostalno, lokalno organizovan, počinje 1. jula i traje do 20. avgusta. Jezgro programa čine ambijentalne pozorišne predstave i baleti (42 predstave, 5 premijera) i ciklusi klasične muzike (Majstori starog zvuka, Svjetska horska muzika, Kamerna muzika, Akustična gitara i Dobitnici internacionalnih nagrada). Značajan dio festivala (uglavnom u tzv. OFF programu) postaju Adriatic Ballet/Dance Centar, ponoćni džez klub, ulični teatar, Trg pjesnika, Rock Fest (na ostrvu Sveti Nikola), koncerti čuvenih folklornih ansambala (Tanec, Kolo i Šota), okrugli stolovi, pa čak i jedan internacionalni boks meč (organizovan na fudbalskom stadionu). Ocjene festivala u javnosti su daleko iznad očekivanja organizatora, a afirmativne izvještaje objavljuju mediji iz svih republika. Ugledni zagrebački nedjeljnik Danas, u tekstu koji sumira scenske događaje na Jadranu, navodi:
“Po dužini održavanja, a i po broju programa, Grad teatra Budva je bio ovog ljeta najveći Festival na Jadranu. Od 1. srpnja do 20. kolovoza u njemu je održano oko 120 programa. Svake večeri bila su, dakle, najmanje dva programa: počinjalo se u devet sati s književnom večeri na Trgu pjesnika, nastavljalo se koncertima, a završavalo kazališnom predstavom koja je započinjala u ponoć...
Kakve su perspektive Grada Teatra? Njih jamče dvije uočene odrednice. Prva je smišljena politika Budve da nizom kulturnih manifestacija u najširem smislu tog pojma (Grad Teatar je samo jedna od njih) pruži gostu uz kupanje i sunčanje i kvalitetnu duhovnu razonodu. Unatoč otporima kojih još ima, prvi rezultati takvih nastojanja već se opipljivo osjećaju. Turistički dan se produžio od sunčanih letargija i večernje opuštenosti na gotovo 24 sata. Ugostitelji zadovoljno trljaju ruke. Gostiju ima do u sitne sate, a Budva je ovog ljeta bila sigurno jedan od noću najživljih gradova na Jadranu. Grad Teatar bio je jedan od glavnih stimulatora takve promjene dnevnog ritma: možda svi gosti Budve i nisu bili njegovi posjetioci, ali i te kako se i izvan njegovih prostora osjećalo da se tu nešto događa...” (“Ljeto svakojakih uzbuđenja - Šta se moglo vidjeti na scenama u Budvi, Dubrovniku i Splitu”, nedeljnik “Danas”, 30. avgust 1988, Zagreb.)
Bonus video:
