(Nataša Nelević, Mali roman o blatu, Kosmos, Beograd, 2023)
Nedavno je u Kosmos izdavačkoj kući iz Beograda izašao Mali roman o blatu Nataše Nelević. Ovo djelo strukturirano po dijegetičkom principu naizmjeničnosti donosi dva naizgled nevezana toka priče koji se tematski sjeku upravo na liniji horizonta očekivanja, a hronološki približavaju jednu ne tako davnu prošlosti. Topos susreta je Kiseljak na pruzi Brčko-Banovići, a protagonisti su naratorkina majka i pisac Miroslav Krleža.
Roman je tematski ovijen oko riječi ili teksta dok se hronološka ravan manifestuje kao savršeni tajming za pomenutu riječ ili tekst. Protagonisti su sabrani stvarnim događajem u akcionu žižu od koje počinje građenje jednog novog društvenog sistema i boljeg društva. Oko ta dva toposa i dvije ključne odluke - reći ili ne reći i kada reći ključnu riječ ovijena je radnja ovog evokativnog i snažnog romana čvrste strukture i izbrušenog stila. Svojim univerzalnim temama o čovjekovoj hrabrosti i njegovoj smrtnosti i načinu na koji se te dvije teme prepliću u fikcionlno-fakcionalnoj prozi u datim istorijskim okolnostima ovaj roman predstavlja značajno ostvarenje na crnogorskoj i regionalnoj književnoj sceni i po svojoj umjetničkoj vrijednosti značajno ih obogaćuje.
Jedan tok priče prati naratorkinu majku koja proživljava svoje posljednje dane dementna i sa ozbiljnom fizičkom bolešću. Kćerka grabi posljednje proplamsaje njenog sjećanja na pretpostavljeni susret s velikim piscem što će iskoristiti za izlaganje na naučnoj konferenciji pod nazivom: “Krležina nefikcionalna proza - problemi autentičnosti u kontekstu savremenih teorija fikcionalizacije”. Iz neposredne blizine i u prvom licu pratimo žive scene razgradnje uma i terminalne faze majčine bolesti gdje se blagim humorom oblaže umiranje i degradacija bića. Nezaboravne slike omladinke zaglavljene u dubokom blatu kiseljačke pruge i uvjerenja da gradi bolje sjutra izranjaju postupno kroz njeno porozno sjećanje. Jedna od najupečatljivijih slika u romanu je telefonski razgovor, gdje majka u pozi i zanosu iskusne sagovornice, “maše prekrivačem kao navijačica klupskom zastavom” dok se odjednom ne spotakne o riječ koje ne može da se sjeti.
Ponavljam ono što sam već rekla, podešavam glas na najnježniju rezonancu - “Ne lažem te, mama, to je karner, zašto bih te lagala, pobogu?” Lice joj se opušta, ali me još drži na nišanu: ako se odam kakvom posprdnom grimasom, imaće dovoljno vremena da ispljune iz usta tu riječ i neće napraviti budalu od sebe. Ne pomjeram se, namještam najbezličniji izraz lica da bih suzbila njenu sumnjičavost i na kraju pobjeđujem: opipava jezikom hrpicu glasova koje sam joj dobacila, oprezno ih pušta da izađu napolje, kao da prvi put izvodi mladunce iz legla, i na kraju sriče - k a r n e r.
Sve je tu: opiranje bolesti, majčin poraženi um i nježnost kćerke koja bilduje humor jer sve suprotno je samo očaj.
Druga linija priče romana odnosi se na Miroslava Krležu. Čuveni pisac doprinosi izgradnji pruge, on piše “mobilizatorske tekstove o izgradnji” i prilikom posjete omladinskoj pruzi Brčko - Banovići pravi bilješku na roze papiru iz hotela Mažestik. Ona se zaturi pa se pojavi, taman se negdje nagovijesti kada je vjetar nedoumice odnese dalje do novog poglavlja i drugačijeg glasa u dvoglasju romana. Napor donošenja odluke oličen u ovlašnoj bilješci drži okosnicu priče i stoji u kontrastu sa sve tanjim majčinim kognitivnim moćima. Krležu vidimo zadihanog sa žbunovima od obrva na koje ga Bela stalno opominje, on je zimogrožljiv i neizostavno oblači još jedan pulover. Ide u svoju asketsku sobu daleko od Belinog soarea i gostiju koji sjede u bidermajer naslonjačama u vili na Gvozdu.
Mali roman o blatu čita se na nekoliko nivoa, prije svega kao sukob individualnog i kolektivnog u vremenu kada je kolektivno bio jedini prihvaćeni koncept. Čita se zatim kao dvije zasebne lične storije oslikane o konture jednog društva koje se pomaljalo i koje su ga svojim postojanjem oblikovale. Društvo se naslanjalo na ideološke principe koji vuku korijene iz ratnog morala i oslobodilačke borbe, a država i principi po kojima će funkcionisati na pregalački rad radnog naroda i omladine. Gradi se putna infrastruktura države, ali izostaje ozbiljna socijalna i filozofska infrastruktura društva. Iz magline i kiseljačkog blata počeo se definisati odnos sopstvenog života i velikih egzistencija. Likovi spoznajno doprinose tom zaključku, ali sa različitih aspekata zalažući se za svoju istinu i tu Nataša Nelević pokazuje dar formiranog i iskusnog pisca. Ukazuje na to da je saznanje o sopstvenom životu kroz rane na nogama validno jednako kao i spoznaja o velikim egzistencijama pisca i filozofa sa Gvozda. Spoznaje su komplementarne. Sunce društva koje treba da se rodi još je daleko.
Dozu narativne uvjerljivosti daje pribilješka iz Politike vješto inkorporirane u roman:
Veliki jugoslovenski pisac u jednom trenutku izrazio je želju da sam, bez pratnje, obiđe radilište i upozna se sa stanjem na terenu. To je s oduševljenjem prihvaćeno, iako je omladincima bilo žao da se i za tren rastanu s njim. Kroz nešto više od sat vremena, vidno umoran, ali zadovoljan i ozaren, Krleža se opet pojavio među njima. Bio je u pratnji crnpuraste omladinke koju je, kako je objasnio, sreo usput i koja se rado odazvala njegovom pozivu da bude njegov vodič. “Bez nje bih se izgubio, ona je u neku ruku bila moj Vergilije koji me proveo kroz čistilište”, rekao je Krleža aludirajući, naravno, na “Božanstvenu komediju” velikog italijanskog pjesnika, Dante Aligijerija, na šta su omladinci odgovorili gromoglasnim aplauzom.
Poetika i stilski izraz Nataše Nelević u ovom romanu najvidljiviji su u jednostavnoj priči izvanredno ispričanoj. Približavanje i odaljavanje likova bitne su odlike kompozicije naracije, fokus pripovijedanja orkestriran je dobrom događajnošću romana. Hronološke ravni su izvanredno izbalansirane i sve to doprinosi utisku kao da je u strukturi i narativnim tokovima romana prisutan neki pitomi tekstualni ciklotron. On razdvaja poglavlja po pripovjedačkom licu, narativne planove približava i sudara prema potrebi zadate romaneskne strukture, fokalni momenat kratkog susreta majke i pisca, koji hrani zaplet romana, približava i udaljava od čitaoca kako se radnja romana razvija bilo putem evociranja ili fleš bekova i jedan jednostavni zaplet podiže na viši nivo intrigantnosti. U ovoj tekstualnoj i stilskoj bravuri lik majke raste razvija se, pratimo cijelu jednu epohu kroz njen život, a napredak i razvoj društva kroz Jugoeksportovu komodu na koju otac staje svom težinom i lomi joj nogu. Nasuprot tome, lik velikog pisca komprimiran je u jedan relativno kratki interval. To je period od gubitka do pronalaženja ružičaste bilješke, od dileme da li prećutati što je poručivalo kiseljačko “blato-čorba” i “blato-prolijev” ili to reći. Autorka nas opsjenarskim darom za naraciju navodi na zaključak o važnosti onoga što je Miroslav Krleža tada rekao i time vjerovatno preusmjerilo ideološku ravan poratnog razvoja jedne teško porušene zemlje. To je presudno uticalo da život jedne majke i svih drugih majki krene boljim putem nego što je to obećavao “gusti kakao od blata”. Autorkin tekstualni ciklotron cijepa vrijeme, događaje i radnju, ide na kraj i vraća na početak, neke elemente priče drži statičnim, druge ubrzava u originalnom romanesknom postupku koji proizvodi snažan utisak. Ne cijepa ljude, oni se lome dok ne prelome, a kada pisac u sebi prelomi napiše istorijski tekst za Književne novine. U velikoj Belinoj vili možda nisu znali o tom blatu, ali ga je veliki pisac u mislima unio među razdragane goste. Nataša Nelević nas je navela izvanrednim kontemplativnim postupkom da povjerujemo u Krležinu ubijeđenost da blata ne treba da bude ni na vili ni na pruzi. Znao je, ako ga skine sa sebe, mora ga skinuti sa svih ostalih na pruzi Brčko - Banovići. Čitalac osjeća da je blato moćan neprijatelj velikom piscu i snažan antagonist u ovom romanu.
Mali roman o blatu mora da se čita u prenosnom smislu, a blato iz romana tumači kao metafora kako rese na prekrivaču ne bi bile samo ukras na žuto-oker plišu, a kal na omladinskoj pruzi Brčko-Banovići samo gusta ljepljiva masa koja usporava korak i prlja sve oko sebe. Crnpurasta omladinka sudarila se s blatom, s teškim radom i mladim udarnicima koji su istovremeno i mladi mužjaci nekanalisane snage, a svjesni svoje moći. Veliki pisac sudario se sa sobom, tražeći ružičastu bilješku tražio je svoj stav. Kada ga je našao sudario se sa titanima komunizma, ali nije posustao. Možda čitav roman i jeste o velikom sudaru nagoviještenom kroz očev olakotni stav da u spavaću sobu unese glomazni regal koji se sudarao s balkonskim vratima kroz koja je majka morala pobočke da se provlači da raširi veš. Regal stoji kao veliki ideološki slon u prostoriji o koji se svi sapliću najviše on sâm dok tuca kamen na Golom otoku. Krleža se ideološki sukobio sa partijom i njenim vodećim ljudima. Omladinka se sudarila s istorijom i kolektivnom sudbinom u potrazi za ličnom slobodom koju predaje u ruke ljubavi misleći da je ljubav sloboda. Uvidjeće da nije, ljubav je emocionalna ideologija i takođe je podložna pravilima.
Mogli bismo da kažemo da je Mali roman o blatu ljupka anegdotalna priča o sasvim vjerovatnom susretu naratorkine majke i slavnog pisca, što na jednom nivou to i jeste. Međutim, prepoznatljivi pripovjedački glas i osobeni romaneskni prosede Nataše Nelević od predloška zapleta pravi parabolu o blatnjavom životu, a od blata pravi metaforu koja lako može da se dalje konceptualizuje kao zaglibljenost u blatu, ili zaglavljenost u glibu, a može i na “prošlosti i sramote”, kako Krleža konceptualizuje prošlost. Koje god čitanje da izaberemo ljupkost priče nestaje, a začinje se slika statičnosti, počinje mrtvi individualni i kolektivni hod koji sapinje noge koje u “problato predrasuda” urastaju. U zaglavljenosti, koja takođe neminovno asocijativno nadolazi, blato sputava glavu, što je strašnija konceptualizacija od zaglibljenosti jer ona prvenstveno asocira na noge. Mala porodična priča o dementnoj majci i mukama koje njene kćerke imaju zbog višestruke realnosti u kojoj živi i pobrkanih vremenskih planova, gdje sjećanja nadolaze haotično i nepovezano polako postaje univerzalna priča o iskušenjima istorije i čovjekovoj nemoći da sopstveni život živi mimo istorijskog konteksta. Niko ne bi mogao da zamjeri čitaocu da malu priču o blatu pročita kao priču o upornom blatu koje samo mijenja forme. Na Omladinskoj pruzi Brčko-Banovići bilo je “blato kao kadaverična alva”. Danas ta “alva” dolazi iz ideološke, partijske, ekonomske i koruptivno-mafijaške zaglavljenosti u tranziciju iz koje nikako da se izađe.
Mali roman o blatu Nataše Nelević moderno je prozno djelo koje odlikuje suvereno baratanje fikcionalnim alatima i odlično poznavanje suštine naracije kao i veoma vješto komponovanje fikcionalnog i fakcionalnog. Fikcionalna je samo naratorka koja se muči oko Krležinih dijarijskih zapisa, dok blato, kao glavni antagonist, prijeti svim likovima raskošnim nijansama, “blato kao takvo, blato po sebi”. Rezultat je djelo ubjedljive vrijednosti u kome je iskušenje istorije na prostoru kome pripadamo dato kao zakonomjernost i prema kome pojedinac mora da se odredi, dok mu unutrašnji rascjep i potraga za istinom ne ginu. Na tom rascjepu počiva drama romana, on nije izmaštan, već je stvaran i Nataša Nelević ga je zgrabila svojim savršenim njuhom za priču. Miroslav Krleža je uzmicao da Književnim novinama i Gustavu Krklecu dostavi očekivani tekst. Kada uzmicanja više nije moglo biti odlučio je da kaže da nikakav blatni put nije staza kojom će se ići u budućnost. Majka iz romana može biti fikcionalna, a ne mora, međutim Miroslav Krleža je ćelav, zimogrožljiv i stvaran, a tekst pod nazivom Izlet na omladinsku prugu Brčko - Banovići (Fragmenti iz Dnevnika od 5. novembra 1946. godine) može se naći na internetu. Tekstom koji je napisao rizikovao je skoro sve. Pitanje koje se meni nameće nakon čitanja ovog važnog romana je sljedeće - ima li danas Miroslava Krleže u stvarnom i metaforičnom smislu? Kada sam bolje razmislila, ne mora nužno da bude Miroslav. Može i Miroslava. Ili Nataša.
Bonus video:
