Tranzicioni period
Tranzicija je počela parolom - Ne trebaju nam ljudi sa iskustvom, dovoljno je biti mlad. Tako su generacije sa neophodnim i zavidnim iskustvom preko noći postale “stare” i nepoželjne. Osim promjene “kadrovske politike” (smjene generacija), tranzicioni period (od 1990), uz svoje opredjeljenje za liberalni kapitalizam, mijenja i ukupni sistem vrijednosti, uključujući i odnos prema arhitekturi, prepuštajući je tržištu. Njene upotrebna i umjetnička vrijednost zamijenjene su tržišnom, a arhitekti se biraju prema najnižoj cijeni usluge (projektovanja). Vidimo i kritikujemo arhitekturu kao konačni rezultat, ali ne i uzroke i okolnosti u kojima se stvara.
“Odusustvo” države iz “događanja u prostoru”, njena zaokupljenost drugim prioritetima, odražavalo se kroz nekontrolisana ponašanja u prostoru - u urbanizmu i arhitekturi, odnosno paralelno, nezavisno, čak suprotno simuliranim prostorno-urbanističkim planovima i arhitektonskim projektima. Važno je bilo graditi, bilo gdje i bilo kako. Posebna i ogromna šteta napravljena je arhitektonskom nasljeđu druge polovine XX vijeka. Novi vlasnici su prvo ukinuli autorska prava u arhitekturi (kao “biznis barijeru”), a potom porušili ili degradirali dogradnjama veliki broj hotela i stambeno-poslovnih objekata. Cijenili su ih koliko su ih i platili - jako malo (M. Bojović, “Nijedno dobro djelo ne prođe nekažnjeno”, Pogled, br. 3, avgust 2012).
Stručnjaci, planeri, projektanti nijesu poslušali kritičare arhitekture i urbanizma u kapitalističkim zemljama Zapada niti predosjetili dolazeće probleme, odnosno posljedice koje nas čekaju (“Kad se ukrcaš u pogrešan voz sve su stanice pogrešne.”). Ukupno, dobili smo sumornu sliku sadašnjeg - prošlog, sadašnjeg - sadašnjeg i sadašnjeg - budućeg vremena. Nažalost, propuštena šansa za obnovu utopije - utopijske svijesti i energije je bila obnova državnosti, a samim tim i institucija. Paradoks da bude veći - odrekli smo se ogromnog kulturno-istorijskog nasljeđa, a samim tim i istorijskog, duhovnog i državotvornog kontinuiteta. Zbunjuje lakoća kojom smo to dali u vlasništvo instituciji druge države. Opet problem nezavršenih projekata: umjesto da smo obnovili pravoslavnu crkvu Crne Gore, kao vlasnika i nosioca svega toga, dok se poštovao princip pomjesnosti, mi smo sačekali zagovaranje sabornosti.
Tranzicioni prostor ili nelegalna gradnja i potreba njene sanacije
Tranzicija je proizvela svoj prostor pod parolom - Važno je da se gradi, a ne gdje i kako. Njegova osnovna karakteristika je nelegalna gradnja, nastala kao rezultat preraspodjele kapitala i prostora i nerješavanja socijalnih problema, ili kao klasni kompromis. Prostorna izdvojenost izrađa se u društvenu segregaciju, mentalni i socijalni raspad i apsolutnu nezainteresovanost za planove i projekte.
Izuzetno veliki broj nelegalno podignutih objekata i uzurpiranih i degradiranih prostora na nivou Crne Gore (oko 120.000) nameće potrebu da se odnos prema njima mora postaviti i razriješiti na nivou državne, prostorne i socijalne politike, odnosno samog koncepta državnog prostornog plana. Tim prije jer je namjena većine tih objekata povremeno turističko stanovanje (vikend, sezonsko) i direktno ugrožavaju i kompromituju sva programska predviđanja u pogledu mogućih kapaciteta turističkih ležaja i nameću njihovo preispitivanje. Veći broj objekata je podignut u zoni priobalnog područja i u zonama nacionalnih parkova. Broj objekata za stalno stanovanje je nešto manji (zavisno od regiona). Nažalost, i ovom prilikom potvrđuje se istina da je “arhitektura’’ najveći zagađivač prostora.
Pored svih negativnosti ne treba zanemariti ni pozitivna socijalna iskustva, koja bi trebalo imati u vidu prilikom planiranja, projektovanja i sprovođenja: potvrđuje se stav, posebno u zonama stanovanja, da opšti spoljni nered ima unutrašnji red (solidarnost, ispomaganje - mobe, saživljenost s prostorom - aproprijacija, domaćinski odnos prema sopstvenom prostoru – donijet sa prostora porijekla - sela), odnosno da spoljni red često podrazumijeva unutrašnji nered (otuđenost – alijenacija, agresivnost, destruktivnost…).
Druga vrsta nelegalne gradnje je podizanje vjerskih (pravoslavnih) objekata na “isturenim” mjestima po selima i manjim naseljima. Stiče se utisak da služe manje za vjerske obrede i vjernike, a više za “obilježavanje teritorije”. Grade se prema banalizivanoj srednjovjekovnoj tipologiji. Takođe je veliki broj objekata - konaka za smještaj koji “dave” crkvice kao da su one pomoćni objekti konaka, a ne obratno (M.Bojović, “Ako uništimo prostor, svaka priča biće bespredmetna”, Pobjeda, 10. 12. 2005).
Posebnu vrstu problema predstavlja gradnja koja je unaprijed “legalizovana”, uprkos prostornim, planskim i stručnim kriterijumima. Naime, investitori koji čuvaju svoj “lik i djelo” i ne žele da budu proglašeni za divlje/nelegalne graditelje, nalaze načine da svoje ambicije unaprijed ugrade - ucrtaju u planove, a “struka” (kako se to popularno kaže) i stručnjaci preuzimaju na sebe kompromitovanje, ali bez odgovornosti. Potvrđuje se činjenica da je planiranje, urbanizam i arhitektura, između ostalog, i pitanje morala. Urbanisti znaju za parcelaciju, a ne za komasaciju, izjednačavanje katastarske parcele sa urbanističkom, a najveću pohvalu dobijaju kad naprave “plan po kome se može svuda graditi”.
Prva mjera koju bi trebalo preduzeti je donošenje odluke o zabrani dalje nelegalne gradnje svih vrsta investitora/graditelja i objekata i naselja i njena striktna, a ne selektivna, primjena. Podrazumijeva se da prethodno treba prevazići uzroke koji su stvorili potrebu i omogućili njeno nastajanje.
Brojne su aktivnosti koje se moraju preduzeti u cilju rješavanja, odnosno saniranja ovog nacionalnog problema:
- izrada sanacionih planova i projekata;
- rušenje neuklopljenih i nezavršenih objekata;
- dokup zemljišta u cilju kompletiranja i zaokruživanja prostorno-urbanističkih cjelina za potrebe servisnog opremanja (za zone stanovanja) i obezbjeđivanje neophodnog slobodnog (parkovskog i dr.) prostora, shodno pravilniku o kategorizaciji turističkih objekata za potrebe dobijanja četiri zvjezdice (za zone turizma);
- opremanje infrastrukturama i servisima (ugostiteljstvo, turizam, zanati…);
- renoviranje, rekonstrukcija, opremanje i dizajniranje objekata;
- pošumljavanje unutar parcela, naselja kao i direktnog okruženja prema glavnim saobraćajnicama.
Organizator, koordinator i nosilac svih poslova mora biti država preko svojih institucija (ministarstvo, opština, nacionalni parkovi, JP Morsko dobro). Troškovi aktivnosti oko legalizacije, opremanja, renoviranja i dogradnji trebalo bi da padaju na teret vlasnika (a što će biti teško realizovati).
Mnogo realnija, neophodnija varijanta bi bila podrška međunarodnih institucija – Evropske unije i UNDP-a. Ovo bi bio treći dolazak UNDP-a da spašava Crnu Goru od kataklizmi. Ovoga puta da pomogne da se sanira i spasi stotinu hiljada objekata od rušenja i nešto manje porodica od trauma koje bi ih zadesile. Srećom, ovoga puta bez ljudskih žrtava.
Nenamjensko korišćenje zemljišta
Nenamjensko korišćenje zemljišta, odnosno nepoštovanje njegovih prirodnih karakteristika – podobnosti napravilo je velike štete, pogotovo u poljoprivrednom zemljištu i gradnji na nestabilnim terenima. Zaboravili smo osnovno pravilo da skromna veličina i kvalitet zemljišta nameću ekonomičnost u korišćenju i ekskluzivnost namjena prema njegovim prirodnim podobnostima, bilo da se radi o poljoprivredi ili o turizmu. Počelo je sa njegovim “usitnjavanjem”, parcelacijom, a onda pretvaranjem u građevinsko zemljište. Zakon koji je zabranjivao pretvaranje poljoprivrednog u drugu namjenu nije bio dovoljna prepreka da se i najkvalitetnija poljoprivredna zemljišta unište. To je bio dio procesa formiranja nelegalnih naselja. Nastajala su po obodu oko gradskih rejona i oko prilaznih saobraćajnica. Degradacija je bila višestruka - od gubitka poljoprivrednog zemljišta do uništavanja pejzažnih vrijednosti, stvarajući ružnu sliku pristupa gradovima.
Odnos sela i grada odvijao se kroz negativne procese, koje smo nazivali “ruralizacija gradova” i “urbanizacija sela”. Radilo se o odlasku seoskog stanovništva u gradove u potrazi za boljim uslovima za život, odnosno gašenjem sela. Tradicionalno provjereni uspostavljeni model organizacije sela (gradnja između obradivog zemljišta i pašnjaka, najpovoljniji položaj u odnosu na orijentaciju i vjetrove, nagib terena, pomoćne objekte, materijale) sa kolektivnim (bratstveničkim) pravima na šumu, pašnjake, vodu, kao i kontrolu useljavanja, definitivno je uništen. Rastaču se i nestaju domaćinstva, uklopljena u koordinate prostora i saživljena sa domaćinima koji sada napuštaju svoja životna djela, svoj svijet.
Povratni talas je išao od grada prema selu kroz gradnju objekata za sezonsko i “vikend” ili turističko stanovanje (ali ne za stalno). Gradnja se odvijala prvenstveno na napuštenom poljoprivrednom zemljištu mimo tradicionalnih modela nastanka i razvoja sela. Tipologija novih objekata je strana, neprilagođena ukupnom kontekstu u kome se grade, kako u pogledu formi, isto tako i u pogledu materijala i boja. Pejzažna degradacija seoskih područja je kompletna.
Za očekivati je da će država preko svojih nadležnih institucija preuzeti brigu i zaštitu poljoprivrednog zemljišta i ukupnih pejzažnih vrijednosti prostora.
Javni prostori
Javni prostori - trgovi, bulevari, ulice, bili su mjesta gdje se “pravila” istorija: ispraćaj i dočeci pobjednika, revolucija, pogubljenja, što potvrđuju rimska i francuska iskustva. Takođe, to su mjesta za proslave praznika, pobjeda i protesta. To su svojevrsne pozornice svakodnevnog života. Tako je bilo počev od grčkih agora, rimskih imperijalnih foruma, Piazza del Popolo, Campo de’ Fiori, pariskog Place de Greve, Marsovog polja, pa do našeg Trga Ivana Milutinovića na kome smo “branili” Kosovo i Metohiju i započeli antibirokratsku revoluciju.
Valter Gropius u svojoj knjizi “Sinteza u arhitekturi” govori o društvenim centrima - mjestima porodičnog okupljanja i provođenja slobodnog vremena baveći se aktivnostima po izboru, koje im omogućavaju sadržaj centra (klubovi, bazeni, gimnastičke sale, sale za igru, prostori za djecu, parkovi). Smatra da se “zdravlje razvija ne liječenjem bolesti, nego kultivacijom društvenog tla”. Nažalost, mi se bavimo planiranjem kolskih saobraćajnica i parkiralištima, a zapostavljamo primarne javne prostore: trgove, ulice, pješačke komunikacije (otvorene, natkrivene ili zatvorene), parkove, zajedničke prostore i društvene servise u naseljima i objektima. Njihovo isključivanje iz planova, realizacija i održavanja i unapređivanja postojećih, a sve češće i njihova uzurpacija, jasan je odraz negacije društvene uloge grada, naselja, negacija čovjeka kao društvenog bića. Zapostavljanje tih prostora za socijalizaciju direktno vodi otuđenju čovjeka od grada i od društva. Ovakav odnos prema javnim prostorima shvaćen je kao “poziv” na njihovu uzurpaciju i privatizaciju. (U Jugoslaviji je važila parola - Tuđe nećemo, a svoje ne damo, a sada je promijenjena u - Svoje ne damo, tuđe hoćemo - grafit sa Tromostovlja u Ljubljani).
Gradovi se pretvaraju u gomilu građevinskih objekata, u spavaonice koje po inerciji još uvijek zovemo kolektivnim stanovanjem. Postavlja se pitanje kako “prenijeti” u urbanu sredinu pozitivna iskustva življenja na selu i u nelegalnim naseljima, a odnose se na korisnike kao kreativne ličnosti, solidarnost, aproprijaciju prostora, domaćinski odnos prema prostoru i okruženju. Učešće građana u planiranju, projektovanju i građenju, zatim projektovanje i realizacija prostora za okupljanje, zajedničke aktivnosti i komšijska druženja, predbašte i krovne bašte, trebalo bi da stvore preduslove za kvalitetno, urbano i kolektivno stanovanje.
Potrošačka i sitnosopstvenička logika, koja zagovara prodaju, kupovinu ili otimanje - privatizaciju svega, pokazuje sve svoje negativnosti u prostoru, tako da treba povratno očekivati otpor i zahtjeve za vraćanje izvornim vrijednostima i potrebama za tim prostorima za socijalizaciju. Država treba da stane iza njih, da favorizuje, podstiče, a ne kažnjava njihovu izgradnju i korišćenje. Njihovi kapaciteti, sadržaji, opremanje i oblikovanje treba da budu funkcionalni i na visokom kreativnom nivou.
Vrijeme sadašnje - prošlo država i arhitektura
Istorija nas uči da je svako društvo (država), u fazi svog civilizacijskog uspona i vrhunca moći, posebnu pažnju posvećivalo arhitekturi i dokazivalo se njenim kvalitetom. Države, ideološki suprotstavljene, imale su identičan, ili vrlo sličan odnos prema monumentalnosti u urbanizmu i arhitekturi preko kojih su pokazivale svoju superiornost i dominaciju. Potrošačko društvo danas to radi preko tržnih centara - svojevrsnih novih domova kulture. “Arhitektura ovjekovječuje i slavi nešto. Zato arhitekture nema gdje nema šta da se slavi” (Ludwig Wittgenstein, Remarques melees: 83).
Atina svoje zlatno doba - Periklovu epohu - materijalizuje, između ostalog i kroz hramove, agore i amfiteatre, a grad/polis osmišljavaju Platon i Aristotel. Od starih Grka mogli smo naučiti da je čovjek društveno i političko biće, da ima potrebu da živi u zajednici i da učestvuje u politici, odnosno u donošenju odluka koje se tiču građana polisa i samog polisa, i da to pravo pripada svakom građaninu pri “čistoj svijesti”. Kao najpogodnija forma za realizaciju tih potreba je polis, grad-država. Ne bilo koji polis-grad, već onaj po mjeri građana - da je nastao iz nužde, a opstaje zbog dobrog življenja; da se u njemu svi građani mogu poznavati, dozivati i učestvovati u donošenju odluka; da ima dovoljno vode i poljoprivrednog zemljišta; da je saglediv i dobro utvrđen kako bi se mogao odbraniti; da je dobro povezan morskim i kopnenim putevima... Koliko god ovaj nauk o čovjeku i gradu bio star (oko 2300 godina) nije se ništa promijenilo u prirodi ljudskoj, niti u njihovim prirodnim potrebama.
Rim svoj vrhunac obilježava imperijalnim forumima, koloseumima, pozorištima i rotondom, pokrivenim pješačkim komunikacijama (dvadeset kilometara u Rimu), a Vitruvije, krajem stare ere, stvara djelo “Deset knjiga o arhitekturi”.
Srednji vijek postavlja cilj da se kroz osmišljavanje gotičkih katedrala dosegne duhovno (religiozno), odnosno da se postigne sinteza materijalnog i duhovnog. Djela i danas zadivljuju.
Vitruvijevim “udžbenikom” u periodu renesanse bave se Alberti i Paladio. Ostao je i danas aktuelan, posebno u dijelu koji govori o arhitektima i njihovom obrazovanju.
U XIX vijeku arhitektura se smatra “vidljivim znakom običaja, načina života jedne nacije, njenih ukusa i tendencija, i možda više nego sve druge umjetnosti, ostavlja trajni trag intelektualnog stanja naroda, njegove vitalnosti, energije ili njegove dekadencije” (Viollet le Duc 1872).
Prva polovina XX vijeka stavlja arhitekturu u centar teoretskih razmišljanja i rasprava. Korbizje tvrdi da dobrom arhitekturom može izbjeći revoluciju, a ruska revolucionarna avangarda arhitekata u okviru istinske kulturne revolucije osmišljava i projektuje grad/urbanizam i arhitekturu za novi način življenja. Trocki piše tekstove o novom načinu života i odgovarajućoj arhitekturi: “Književnost, poezija, umjetnost, dizajn, arhitektura treba da se realizuju tako da direktno utiču na promjenu ljudskog ponašanja, a što će omogućiti razvoj novih društvenih odnosa, novu sliku budućnosti i izmijeniti način života” (Pitanja o načinu života, 1923: 11). Posebnu pažnju posvećuje novom konceptu stanovanja - “zajedničke kuće”. Zagovara permanentnu kulturnu revoluciju. Trocki je isključen iz partije 1928. godine, a Staljin 1934. godine definitivno uvodi socijalistički realizam.
Paralelno revolucionarnim arhitektonskim događajima u Rusiji, u Njemačkoj Valter Gropius osniva školu za arhitekturu i primijenjenu umjetnost - Bauhaus (1919). Škola je usmjerena na kreativnost, teoriju, nove tehnike, oblike, materijale i upotrebu boja koji će se primjenjivati u arhitekturi i dizajnu. Kao takva, imala je veliki uticaj u Evropi i Americi. Dolaskom Hitlera na vlast, nacisti optužuju profesore, učenike i sljedbenike za komunizam i liberalizam, te školu zatvaraju 1933. godine.
(Nastavak naredne subote: Obnova i izgradnja Republike; Samoupravni socijalizam i arhitektura)
Bonus video:
