Prije 80 godina počinjen je stravičan maskar nad Jevrejima u poljskom Jedvabneu: 340 dece, žena i muškaraca je živo spaljeno.
Da li su počinitelji Njemci ili Poljaci? O tome se u Poljskoj nerado govori.
U Jedvabne, mjestašce s jedva 1.600 stanovnika oko 170 kilometara sjeveroistočno od Varšave jedva da ikad stižu turisti.
Ali 10. jula svake godine dolaze oni koji žele da održe uspomenu na maskr Jevreja - muškaraca, žene i djece - koji je tamo počinjen 1941.
Ti koji dolaze, gotovo isključivo su došljaci: u samom mjestu, godišnjica nije na programu. Jevrejske žrtve nikoga ne zanimaju.
"Ne, ni ove godine nećemo biti prisutni na godišnjici", kratko je Dojče veleu (DW) telefonom rekao gradonačelnik Jedvabnea Adam Niebrzdovski.
I nije htio da se upusti u razgovor.
U vrijeme masakra, Jedvabne je bio tek nekoliko dana pod kontrolom njemačkog Vermahta.
Gradić je prethodno skoro dvije godine bio pod okupacijom sovjetske vojske, nakon što je u septembru 1939. Poljska bila podijeljena između Njemačke i Sovijetskog Saveza (SSSR).
A 22. juna 1941. Hitlerova Njemačka napala je SSSR, i umarširala u dio Poljske koji je prethodno bio okupirao SSSR.
10. jula 1941. svi Jevreji u Jedvabneu su otjerani na glavni trg.
Neki muškarci su bili primorani da unište spomenik Lenjinu i održe podrugljivu "pogrebnu povorku".
Zatim su ubijeni i pokopani sa ostacima spomenika u ambaru na periferiji grada.
Potom su preostali Jevreji sa trga - muškarci, žene i djeca, otjerani u isti ambar - koja je onda zapaljen.
Ko je kriv za masakr?
Jedan sud u Poljskoj je 1949. zbog ubistva Jevreja u Jedvabneu. osudio 11 poljskih počinilaca na zatvorske kazne i jednog na smrt.
Smrtna kazna je kasnije zamijenjena zatvorom.
Istoričari se ne slažu oko toga da li su i u kojoj mjeri poljski sugrađanii bili podstaknuti na ubistvo od strane njemačkih okupatora.
Američki istoričar Jan Tomaž Gros, porijeklom iz Poljske, u svojoj knjizi "Komšije" iz 2000. cijelu krivicu svalio je na Poljake - i tako izazvao veliku pometnju u Poljskoj.
Pogrešno je napisao da je bilo 1.600 žrtava - sada se zna da ih je bilo oko 340.
Sličnih zločina je bilo i u drugim mjestima
Više poljskih istraživača holokausta i poljski Državni institut za nacionalno sjećanje u Varšavi podržavaju tezu o njemačkoj inicijativi za masakar.
Pritom se oslanjaju na svjedočenja sa suđenja u Poljskoj 1949.
Navodi se da su se agenti njemačke tajne službe unaprijed dogovorili sa lokalnim poljskim kolovođama, a njemačka vojna policija je bila prisutna kada je zločin počinjen.
Ali masakr u Jedvabneu nije bio jedini takav zločin.
U istočnim oblastima Poljske, koje je Njemačka okupirala u ljeto 1941. u okviru invazije "Barbarosa", dogodilo se nekoliko pogroma nad Jevrejima. U mnogim slučajevima je bilo uključeno lokalno hrišćansko stanovništvo.
Motiv za masakr Jevreja: Pljačka
Prema Andžeju Zbikovskom iz Centra za istraživanje holokausta u Varšavi, motiv počinioca je bio - pljačka jevrejske imovine.
Osim toga, radilo se i osveti - zbog navodne saradnje jevrejskog stanovništva sa sovjetskim okupatorima.
"Ponekad su pogrom vodili oni kojima su Sovjeti učinili nepravdu. Bili su to bivši zatvorenici ili bjegunci iz posljednjih transporta koji su bili pripremljeni za deportaciju u SSSR. Ali bilo je i teoretičara zavjere", objašnjava Zbikovski u intervjuu za DW.
Sjećanje - samo na žrtve Sovjeta
"Dakle, Njemci koji donosili odluke pokušali su za sebe da iskoriste antisemitsko raspoloženje lokalnog (hrišćanskog) stanovništva", objašnjava istraživač holokausta i dodaje:
"Na taj način, lokalni pogromi postali su važan dio sve brže spirale akcija istrebljenja, koje su dovele do potpunog uništenja jevrejskog stanovništva u Poljskoj,"
Trg Jedvabne, gdje su 1941. godine satjerani Jevreji, danas je zelena površina sa klupama i njegovanim cvijećem.
Ništa ne podsjeća na tragične događaje tog vremena.
S druge strane, jedno spomen-obilježje podsjeća na poljske žrtve sovjetskih logora.
Prinudna deportacija može se vidjeti i na velikim grafitima usred grada koje je gradonačelnik otvorio prošle godine.
Poljaci kao heroji
Ova vrsta prezentacije istorije je popularna u sjeveroistočnoj Poljskoj.
U susjednom gradu Vizna, dvanaest kilometara južnije, gdje je u junu 1941. neposredno poslije invazije Njemaca počinjen pogrom sličan onom u Jedvabneu, ogromni grafiti prikazuju poljske vojnike stilizovane kao heroji i Njemce u uniformama kako ubijaju jednog Jevreja.
Inicijativa za grafite potiče od jednog od patriotskih udruženja koje često podržavaju lokalni političari.
Politika istorije, koja Poljake prikazuje ili kao žrtve ili kao heroje, a Jevreje vidi samo kao žrtve Njemaca, sprovodi i Stranka zakona i pravde (PiS), koja danas vlada u Poljskoj državi članici EU, i koja na sjeveroistoku Poljske, gdje se nalazi Jedvabne, ima jedno od svojih najvažnijih uporišta.
Tokom pomena ubijenim Jevrejima - disko muzika i crkvena zvona
Za razgovor o saučesništvu Poljaka u zločinima nad Jeverjima potrebna je hrabrost - u Poljskoj.
Kada je premijer Mateuš Moravijecki (PiS) 2018. prvi put govorio o Poljacima koji su "ubili" Jevreje u Jedvabneu, bio je suočen sa velikim ogorčenjem, čak i u svom nacionalno-konzervativnom taboru.
Ni ranije nije bilo drugačije: 2001. kada je debata o poljskom saučesništvu u ubistvima Jevreja započela i kada se tadašnji predsjednik Aleksandar Kvašnjevski izvinio rođacima žrtava iz Jedvabnea - taj gest je u gradu, mjestu zločina, bio sve samo ne dobrodošao.
Tokom Kadiša, jevrejske pogrebne molitve na mjestu masakra, iz obližnjih stanova odjeknula je glasna disko muzika.
I baš u tom trenutku sveštenik je pustio crkvena zvona.
Gradonačelnik koji je morao da emigrira
Tadašnji gradonačelnik Jedvabnea Kržištof Godlevski, koji je na došao na pomen kao jedan od rijetkih mještana, stvorio je time mnogo neprijatelja.
"Vrijeđali su ga i ismijavali. Stalno je pronalazio jevrejske kipe u džepovima i traženo je da ih nosi javno. Govorili su da je Jevrej ili jevrejski sluga", sjeća se tadašnja saradnica.
Želi da ostane anonimna jer se plaši da će njene izjave naštetiti njenom sinu, koji trenutno traži posao.
Život gradonačelnika Godlevskog bio je toliko težak da je nakon skoro tri mandata, nakon deset godina podnio ostavku i emigrirao u Sjedinjene Američke Države (SAD).
Na pitanje DW, njegova supruga je odgovorila da njen suprug već godinama više ne daje intervjue.
Zid tišine
Varšavski istoričar Andržej Zbikovski nije iznenađen ovim zidom ćutanja.
Za ovo je djelimično kriva aktuelna vlada:
"PiS se istorijom bavi površno i jednostrano".
Pored toga, lokalne zajednice u sjeveroistočnoj Poljskoj smatraju da im nije potrebna debata o poljskom saučesništvu u holokaustu.
"Na lokalnom nivou svi znaju sve, uključujući i to koja je poljska porodica preuzela koji jevrejski stan poslije pogroma. O tome će raspravljati tek treća ili četvrta generacija - i to samo ako se ispostavi da nije njihov rođeni djed učestvovao u zločinu, već neki drugi stanovnik".
Zbog toga je istoričar skeptičan prema tome da li će se Poljska u dogledno vrijeme uopšte suočiti sa ovim poglavljem svoje istorije.
Bonus video:
