Prošla decenija je prilično narušila zdravlje evropske demokratije. Dramatični autoritarni zaokreti u Mađarskoj i Poljskoj su privukli najviše pažnje, ali su skoro sve evropske vlade ugušile građanske slobode, nezavisnost pravosuđa i građansko društvo.
S kovidom koji je naglasio mnoge izazove koje predstavljaju populizam, dezinformacije i kolaps povjerenja javnosti, narativ zapadanja demokratije u duboku krizu sada je već uveliko uspostavljen. Ipak, kako su rasle prijetnje rasli su i napori da se odbrane i obnove evropske demokratske prakse.
Najspontaniji je rast učestalosti i intenziteta masovnih protesta, čak i tokom pandemije i to uglavnom u znak podrške demokratskim vrijednostima. Ljudi su se mobilisali protiv korupcije i oko određenih političkih tema, a zatim preuzeli širu agendu demokratskih reformi. To je bio slučaj u Bugarskoj, Rumuniji i Slovačkoj, zatim tu je i štrajk žena u Poljskoj, Pokret sardine u Italiji, Udruženje Milion trenutaka za demokratiju u Češkoj Republicii, protesti na Malti koje je prvobitno iniciralo ubistvo istraživačke novinarke Dafne Karuana Galicije.
Klimatski pokreti poput “Pobune protiv izumiranja” (Extinction Rebellion) takođe počinju da kombinuju svoje ekološke zahtjeve s bojaznima povodom demokratskih reformi. Ljudi su tokom kovida izumili nove načine protesta: na primjer, poljski građani su protestovali protiv novog zakona o abortusu i datuma izbora u povorci automobila aktivirajući sirene i alarme, a pritom poštujući sva ograničenja koja se odnose na javne skupove.
Nove inicijative građanskog društva imaju za cilj suzbijanje polarizacije društva. Jedan od primjera je projekat “Argumentima protiv agresije”, čiji je cilj da ljudi steknu veći stepen empatije u komunikacije i bolje vještine debatovanja od onih koje su uglavnom zastupljene na društvenim medijima, i sada je aktivan u nekoliko država članica EU.
U međuvremenu, usljed kovida pokrenute su stotine inicijativa za uzajamnu građansku pomoć poput projekta “Na prvoj liniji” u Francuskoj koji spaja one kojima je pomoć potrebna s lokalnim volonterima.
Organizacije građanskog društva takođe blisko sarađuju s pokretima koji organizuju proteste. Na primjer grupa “Korupcija ubija” u Rumuniji nastala je iz protesta protiv korupcije i izliva bijesa javnosti zbog smrti više od 60 osoba u požaru u jednom noćnom klubu.
U međuvremenu onlajn inicijative koriste pozitivni demokratski potencijal digitalne tehnologije, pronalazeći nove formate kako bi stavovi građana bili uključeni u dio procesa donošenja politika.
Svakim danom je sve više i više građanskih skupština. Pored poznatih primjera u Irskoj, Belgiji i Estoniji i francuske klimatske skupštine, lokalna konsultativna tijela su se pojavila u gradovima širom Poljske, Španije i u drugim mjestima. Građanske inicijative povezane s kovidom su se pojavile u Bristolu, Šemnicu, Nantu.
I mada je bregzit naglasio nedostatke direktne demokratije, lokalni referendumi sve više omogućavaju građanima da direktno učestvuju u njihovim zajednicama. Širom istočne Evrope oni pružaju umjereni protivotrov nacionalističkom populizmu fokusirajući se na praktične lokalne teme. Infrastrukturni projekti u Grčkoj i Češkoj Republici su još jedan pozitivan primjer.
EU takođe polako pojačava pritisak na vlade koje ugrožavaju demokratske norme. Jasno je da to nije ni najmanje lako u slučajevima Poljske i Mađarske, ali ono o čemu se manje govori jeste da je pritisak EU doveo do poboljšanja u vladavini prava u Rumuniji i na Malti.
Razmjere ovih inicijativa su upečatljive. I umjesto jednog modela demokratskog izraza, bilježimo niz političkih aktivnosti, od spontanih masovnih angažmana preko mreža ili organizovanog građanskog društva do užih foruma, partijskih prilagođavanja, digitalne demokratije i učešća na nivou EU. Svaka od ovih aktivnosti doprinosi demokratskoj obnovi.
Ipak, nijedna od njih nije dovoljno napredna da preinači eroziju demokratije. Ukoliko je duh evropske demokratske obnove krenuo, zamah mu je i dalje slab. Potrebna je ambicioznija agenda političke reforme, a potrebne su još mnoge inicijative kako bi se to postiglo.
Za razliku od energetskih obnova na građanskom i nivou zajednice, vlade ostaju krajnje suzdržane. Bojazni zbog populističkih snaga su pokrenule reformske napore, ali su ih istovremeno i zauzdale. Djeluje da mnoge vlade razumiju da je neophodno veće ušečće naroda kako bi se podrili populisti, ali takođe postoji strah od pružanja većeg prostora javnom mnjenu i u nekim oblastima to bi značilo podsticaj liberalizmu.
Narativ demokratske krize i uspona populizma je takođe jednostran. Evropska politika je zapravo u stanju između demokratskog nazadovanja i demokratske obnove. Demokratske inicijative malih razmjera se javljaju širom Evrope, a zamah na kojem su nastale je uzbudljiv. Međutim, te inicijative tek treba da prerastu u istinski snažnu i radikalnu reformsku agendu. Potrebno je da različiti oblici demokratske promjene počnu da rade zajedno, ruku pod ruku. Samo tada će postojati šanse da se odupru liberalnim snagama i vladama kojima je stalo samo do akumulacije moći.
Nove partije nastale na agendi demokratskih promjena
Formiranje novih političkih partija širom Evrope u zadnjih deset godina je takođe bez presedana. Mnogi od tih novih pokreta nastali su na agendi demokratske obnove.
Pored sada već poznatih priča o Republici u pokretu u Francuskoj, italijanskom Pokretu pet zvjezdica i Podemosa u Španiji, nove partije zasnovane dijelom i na dinamici socijalnih dešavanja takođe dobijaju zamah. Među njima su Alternativa u Danskoj, Agpra u Belgiji, Bij u Holandiji, Momentum u Mađarskoj i USR u Rumuniji.
U Poljskoj, među novim partijama su Moderna, Ljevica zajedno i Poljska 2050.
Ove nove poduhvate je lako kritikkovati zbog njihovih internih problema, političke nedosljednosti i još uvijek ograničenog broja pristalica. Ipak, njihovo pojavljivanje odražava pravo interesovanje za preusmjeravanje dijela energije i etosa građanskog aktivizma u stranačku politiku.
Članak je preuzet iz “Gardijana”
Autor je profesor međunarodnih odnosa na Univerzitetu u Vorviku i autor djela: “Obnova evropske demokratije: otpor i obnova u liberalnom dobu”
Prevela i priredila: N. Bogetić
Bonus video:
