Majka Tereza svjetske politike

Nakon šesnaest godina, njemačka kancelarka Angela Merkel se priprema da napusti političku scenu.

Na današnjim izborima, koji će odrediti pravac najveće evropske ekonomije, njena Hrišćansko-demokratska unija (CDU) se bori da izbjegne poraz od socijaldemokratskih rivala.

Merkelova odlazi sa funkcije ne samo kao jedan od najprepoznatljivijih globalnih političara, nego i najuglednijih. Međunarodna anketa YouGov prošlog mjeseca pokazala je da ima najpozitivniji rejting od svih svjetskih lidera. Najuspješniji demokratski političar posljednjih nekoliko decenija je žena koja je vjerovala u konsenzus. Njena čvrsta odbrana liberalnih vrijednosti i skromni maniri bili su ohrabrujući u doba bučnog populizma i nacionalističkih šoumena širom svijeta.

Njena popularnost pokazuje da su joj Njemci zahvalni na tome što ih je vodila kroz turbulentna ekonomska i geopolitička vremena. Pod njenim liderstvom, Njemačka je postala otvorenija, demografski i politički raznolikija, ekonomski moćnija i angažovanija u svijetu.

Evropska unija je prebrodila brojna iskušenja u velikoj mjeri zahvaljujući njenoj sposobnosti da postigne kompromis, spremnosti da pregovara cijelu noć da bi se ublažila kriza. To dugotrajno promišljanje obogatilo je njemački rječnik za izraz “merkeln”, za oprezno donošenja odluka. Donijelo joj je i nadimak Mutti (mama) kao odraz njenog brižljivog i empatičnog pristupa.

Posljednjih nekoliko mjeseci su bacili sjenku na njenu zaostavštinu. Serija problema je poljuljala vjeru birača u državu i njene institucije. Jedan je bio haotično upravljanje drugim talasom kovida-19, kada je pandemija otkrila da je Njemačka glomazna, pretjerano birokratska. Otkrivene su i druge slabosti u javnom sektoru, posebno spora digitalizacija i zapušten obrazovni sistem.

U julu su se desile katastrofalne poplave u djelovima zapadne Njemačke, gdje je očigledni nemar nekolicine lokalnih političara možda doprinio smrti skoro 200 ljudi. Debakl u Avganistanu je takođe pobudio sumnje u sposobnost države da odgovara na krize.

Pomiješana osjećanja

Kada je Merkel došla na vlast, Džordž Buš Mlađi je bio u Bijeloj kući, a Toni Bler u Dauning stritu. Njemačka je bila okružena čvrstim prijateljima i saveznicima, EU je bila ujedinjena i snažna i izgledalo je da je liberalna demokratija u zamahu.

Međutim, ubrzo su počela previranja koja su uzdrmala Evropu. Dužnička kriza i dolazak miliona izbjeglica na obale kontinenta preopteretili su kapacitete evropskih institucija. Nova kohorta populističkih lidera probudila je dugo uspavane nacionalizme i dovela u pitanje čitav evropski projekat.

Žena koja je sebe smatrala dijelom globalne mreže zapadnih lidera, koje spajaju zajedničke vrijednosti i posvećenost liberalnom svjetskom poretku, 2016. se odjednom našla sama. Nakon britanskog referenduma o izlasku iz EU i izbora Donalda Trampa za predsjednika SAD, Merkelova je postala “posljednji branitelj” liberalnog zapada.

“Postala je majka Tereza svjetske politike”, kazao je Jozef Janing iz Njemačkog savjeta za spoljne poslove. “Kao neko ko je bio posvećen pregovorima, pažljivo slušao sagovornika i prilagođavao se njegovim ili njenim stavovima, bila je antiteza Trampu”.

Osjećanja povodom njenog odlaska su pomiješana. Anketa instituta Civej pokazala je da 52 odsto Njemaca misli da im kancelarka vjerovatno neće nedostajati. Prema ispitivanju sprovedenom među 5.007 građana između 22. i 24. septembra, njih oko 38 odsto je kazalo da će im Merkelova nedostajati. Deset odsto je bilo neopredijeljeno.

Iako je bila sigurna ruka tokom kriza, kancelarka je bila manje uspješna u određivanju dugoročnog pravca. Neki se pitaju da li novo vrijeme zahtijeva drugačijeg lidera.

Cvijić: Čvrsta ruka ne bi ujedinila Evropu

Na pitanje da li je merkelizam održiv i je li Evropi potreban neko odlučniji, analitičar Srđan Cvijić kaže za “Vijesti”:

“Ne bih rekao da merkelizam kao neka vrsta ideologije postoji. Odlazeću kancelarku najšešće su optuživali za neodlučnost, održavanje statusa kvo, kako u zemlji, tako i u međunarodnim odnosima. Moram da kažem da je ona, sa izuzetkom Balkana, u ostatku Evrope izuzetno popularna”, kaže Cvijić i ukazuje na nedavno istraživanje Pju risrč centra, sprovedeno u 16 zemalja, gdje je u prosjeku 77% ispitanika reklo da je Merkelova vodila ispravnu politiku (90% Holanđana, 90% Šveđana, 86% Španaca, 83% Belgijanaca, 82% Francuza). Samo je u Grčkoj podrška za Merkelovu niska i iznosi 30 odsto.

“Evropa je podijeljena po mnogo pitanja i teško je zamisliti da bi tzv. “čvrsta ruka” u jednoj zemlji mogla da je ujedini. To je teško zamisliti u svim bitnim pitanjima, monetarna politika, imigracione politike itd. Sa druge strane, kada je riječ o pitanjima koja izazivaju manje kontroverzi, i rekao bih da tu spada proširenje (EU), odlučniji Berlin mogao bi da donese ubrzanje čitavog procesa”, rekao je Cvijić, analitičar Instituta otvorenog društva za evropske politike.

Studija Evropskog savjeta za spoljne poslove (ECFR) pokazala je da merkelizam - neutralni pristup građenja konsenzusa, više nije održiv u Evropi pogođenoj krizom.

“Merkelova je možda vješto upravljala statusom kvo na cijelom kontinentu, ali izazovi sa kojima se Evropa sada suočava - pandemija, klimatske promjene, geopolitičko nadmetanje, zahtijevaju radikalna rješenja, ne kozmetičke promjene. EU je potrebna vizionarska Njemačka”, navodi se u studiji zasnovanoj na ispitivanju javnog mnjenja u 12 članica bloka.

Ona je pokazala snažnu podršku liderstvu Njemačke u bloku i trajno odobravanje kancelarke.

“Sa jedne strane imate marljivu naučnicu-državnicu, koja je sposobna da razumije složena kompleksna pitanja i objasni njihove posljedice. Sa druge je neodlučna političarka koja se muči da analizu pretoči u akciju”, opisao je “Ekonomist” njemačku liderku.

I Janing smatra da novo vrijeme zahtijeva drugačijeg lidera.

“Uporni, strpljivi pregovori - Merkelin pristup - neće donijeti promjene potrebne u klimatskoj politici. Za to su potrebne hrabre i kontroverzne odluke”, kaže on.

Njemačka emituje više ugljen-dioksida po glavi stanovnika nego većina drugih država EU, i zavisi od fosilnih goriva za 44 odsto struje. Merkelova je priznala da nije odlučno djelovala povodom klimatskih promjena.

Sociolozi kažu da se mladi Njemci sve više distanciraju od vrijednosti svojih roditelja i fokusiraju se više na socijalnu pravdu i ekologiju nego na sticanje bogatstva i uspješnu karijeru.

Ultradesničari dio nasljeđa

Merkelova je u nekim situacijama djelovala hrabro, često prkoseći sopstvenoj stranci i javnom mnjenju. Na vrhuncu evropske migrantske krize 2015, pustila je više od milion izbjeglica da uđe u Njemačku. Ta odluka je snažno uzdrmala politiku zemlje, ali su je mnogi Njemci vidjeli kao šansu da svijetu pokažu drugačiju sliku - nacije koja je naučila lekcije iz nacističke prošlosti i koja je riješena da pokaže velikodušnost prema ljudima u nevolji.

Stranka Alternativa za Njemačku (AfD) je 2017. iskoristila bijes zbog Merkeline imigracione politike “svi su dobrodošli” i postala najuspješnija ultradesničarska partija u poslijeratnoj istoriji Njemačke. Njeni poslanici čine najveću opozicionu grupu u Bundestagu i zastupljena je u svih 16 njemačkih regionalnih parlamenata.

AfD je dio zaostavštine Merkelove. Njena CDU se ranije ponosila svojom širinom i time što i tvrdokornim konzervativcima može ponuditi politički dom. Ipak, njen liberalizam je razotkrio desno krilo CDU i stvorio prostor za novu stranku sa otvoreno nacionalističkim i ksenofobnim stavovima. Mnoge bivše hrišćanske demokrate prebjegle su u AfD.

Pet godina kasnije, uveliko podijeljena EU još ne može da reformiše pravila azila, što je izlaže novoj krizi.

To što je Njemačka postala liberalnija za vrijeme vladavine Merkelove, neki pripisuju socijaldemokratama, sa kojima je vladala 12 od 16 godina, u velikim koalicijama. Pod njenom vladavinom, država je ukinula obaveznu vojnu službu, uvela minimalnu zaradu, produžila roditeljsko odsustvo, uveliko proširila brigu o djeci i odobrila homoseksualne brakove. Postala je otvorenija za strane uticaje i alternativne vizije društva i porodice.

Međutim, politički ambijent je postao zapaljiviji. Iako Njemačka nije ni približno polarizovana kao Amerika, došlo je do alarmantnog porasta političkog nasilja. Ono je kulminiralo 2019. kada je jedan neonacista ubio Valtera Libkea, zvaničnika Merkeline CDU. To je prvo desničarsko ubistvo jednog političara od rata. Libke je postao omražen među desničarima zato što je branio kancelarku tokom izbjegličke krize i govorio da svako ko ne dijeli njene vrijednosti humanosti “može slobodno da napusti zemlju”.

Strah od nepoznatog

Njemačka je uspjela da prebrodi pandemiju bolje od većine. Stopa smrtnosti je bila niska, a vladin fiskalni odgovor je amortizovao ekonomski uticaj. Privreda očekuje jedan od najsnažnijih oporavaka u Evropi. Više od dvije trećine Njemaca smatra da je njihova ekonomska situacija dobra. BDP je dostigao rekordnu visinu 2019, ali po cijenu povećane zavisnosti od kineskog tržišta.

Prvi put u poslijeratnoj istoriji Njemačke, aktuelni kancelar se ne bori za novi mandat pa je predizborna kampanja bila puno nepredvidivija i nestabilnija. Rijetko je identitet sljedećeg kancelara i sastav bilo koje koalicije bio tako neizvjestan.

To bi moglo značiti duge pregovore i ideološki nekoherentnu vladu koja ne može puno toga da postigne.

Malo koja evropska kriza je uzdrmala bezbjednost Njemaca ili im dala razlog da traže promjenu. Merkelova je Njemcima davala prijeko potrebni osjećaj stabilnosti.

“Ostavlja vakuum za sobom”, rekao je Manfred Gilner iz agencije Forsa za ispitivanje javnog mnjenja. “Ljudi se osjećaju veoma nesigurno. Osjećali su da brine o njima i da osigurava da sve te krize ne utiču puno na njihov svakodnevni život”.

Armin Lašet, kandidat CDU za kancelara, predstavljao se biračima kao njen prirodni nasljednik. “Međutim, kod naroda to ne prolazi, jer ne vjeruju da je sposoban političar kao ona”, rekao je Gilner. CDU rizikuje da izgubi puno Merkelinih birača, dodao je.

Angela Merkel će ući u istoriju kao prva kancelarka koja je svojevoljno otišla s vlasti, i u vrijeme koje je sama izabrala. Imaće samo 67 godina kada se penzioniše kao kancelarka.

Ona je politički nadživjela Trampa i mnoge druge - devet italijanskih i japanskih premijera, pet šefova britanske vlade, četiri predsjednika SAD i Francuske.

U obraćanju na Univerzitetu Harvard na vrhuncu Trampovog predsjedništva 2019, pozvala je diplomce da “sruše zidove neznanja i uskogrudosti” i “preduzmu zajedničku akciju u interesu multilateralnog, globalnog svijeta”.

To je možda njeno dugotrajno nasljeđe.

“Semafor” koalicija najvjerovatnija opcija

Njemačka je suočena sa mjesecima teških pregovora o formiranju vlade, pri čemu će tri stranke morati da se udruže da pređu prag od 50 odsto svih mjesta u Bundestagu.

U slučaju da pobijede Socijaldemokrate lijevog centra Olafa Šolca, očekuje se da za koalicionog partnera izaberu Zelene, koji su u anketama na trećem mjestu. Te dvije stranke se slažu oko ekološke politike, povećanja poreza i socijalne potrošnje, mada je politika Zelenih prema Rusiji i Kini puno oštrija.

Međutim, da bi SPD dobio mjesto kancelara prvi put od 2005, biće im potrebno da pridobiju Slobodne demokrate (FDP) da bi formirali “semafor” koaliciju, koja je tako nazvana zbog tradicionalnih boja stranaka - crvene, zelene i žute.

Moguć je i “Jamajka” savez između Merkeline CDU i njene bavarske sestrinske stranke CSU, Zelenih i FDP. Jedna od opcija je koalicija SPD, Zelenih i ultraljevičarske stranke Ljevica.

Ankete u finišu kampanje ukazivale su na sve neizvjesniju trku za nasljednika Angele Merkel.

Sva tri glavna kandidata - Armin Lašet ispred CDU/CSU, Olaf Šolc iz SPD i predstavnica Zelenih Analena Berbok, juče su održali posljednje mitinge kako bi podstakli svoje glavne pristalice i uticali na veliki broj neopredijeljenih birača.

Posljednje ankete su pokazale da je SPD na putu da osvoji najviše mjesta, iako se njegovo vođstvo smanjilo posljednjih dana. Prema anketi Forsa, SPD je imao 25 procenta, CDU/CSU 22, Zeleni 17, a liberalne Slobodne demokrate 12 odsto podrške.

CDU/CSU, SPD i Zeleni su vodili u anketama u određenim momentima u proteklih nekoliko mjeseci i doživjeli promjene u rejtingu za 10 procentnih poena.

Šolc, njemački ministar finansija i zamjenik kancelara, ima daleko najveću podršku od svih kandidata za kancelara. Prema jednoj nedavnoj anketi, 47 odsto birača bi voljelo da on naslijedi Merkelovu, 20 odsto podržava Lašeta, a 16 odsto Analenu Berbok.

Blag odnos prema autokratama

I ostatak EU s nestrpljenjem očekuje ishod današnjih izbora. Njemačka je oblikovala odgovor bloka na krize, od izbavljenja članica eurozone preko ruske invazije na Ukrajinu do breksita. Sklapala je odnose iz interesa sa ličnostima poput Aleksisa Ciprasa, ultraljevičarskog premijera koji je zamalo izveo Grčku iz eurozone, i Viktora Orbana, autokratskog lidera Mađarske koji će preuzeti Merkelin status lidera EU sa najdužim stažom.

Njemačka se takođe dodvorava Kini da bi izdejstvovala bolje trgovinske uslove. Stala je u odbranu Sjevernog toka 2 kojim se gas direktno prenosi od Rusije do Njemačke, uprkos protivljenju SAD, Francuske, Poljske, Ukrajine i Estonije.

Merkelin blag odnos prema autokratskim liderima išao je na štetu demokratije u njihovim državama, a podrivao je i kredibilitet EU.

Merkelova svom nasljedniku ostavlja neriješen problem bloka sa vladavinom prava. Tokom njenog mandata, autoritarne ambicije Viktora Orbana i poljskog čvrstorukaša Jaroslava Kačinjskog prerasle su u sistemski izazov za EU.

Danijel Hegeduš iz Njemačkog Maršalovog fonda SAD ocjenjuje da Merkelini strateški izbori nisu samo njeni, nego da su duboko ukorijenjeni u fundamentalnoj tradiciji njemačke politike i diplomatije. Kao takve, dijele ih ne samo hrišćanske demokrate, nego i socijaldemokrate, liberalne slobodne demokrate, pa čak u manjoj mjeri i Zeleni, navodi Hegeduš.

Pristup Berlina rastućoj autokratizaciji u njegovom srednjoevropskom susjedstvu, po njegovoj ocjeni, oblikovala su dva strateška pokretača. Prvi je tradicionalna nesposobnost njemačkih elita od ponovnog ujedinjenja da definišu nacionalni interes zemlje u bilo čemu drugom osim u ekonomskom smislu. Prema tom načinu razmišljanja, geo-ekonomski razlozi su jači od svih ostalih.

Drugi je njemačka politička i spoljnopolitička kultura koja je usmjerena na pristanak i dijalog, navodi Hegeduš.

Razgovarati sa, a ne o autokratama je mantra njemačke politike već deceniju, dodaje on.

“Ukratko, po shvatanju Berlina, demokratija i vladavina prava jednostavno su vrijednosti koje nisu povezane sa njihovim interesima. Lijepo ih je imati, ali nisu od suštinske važnosti za ostvarivanje profita”.