U kaznenoj koloniji hiljadu kilometara sjeveroistočno od linija fronta oko Kijeva, Aleksej Navaljni, zatvoreni lider ruske opozicije, osuđen je 22. marta na još devet godina zatvora. Da bi im služio, vjerovatno će biti premješten iz Vladimirske oblasti, gdje je držan duže od godinu, u još stroži zatvor sa maksimalnim obezbjeđenjem negdje drugo.
Zločin za koji je osuđen je prevara. Njegov pravi zločin je to što teži istom cilju zbog kojeg narod Ukrajine sada trpi kolektivno kažnjavanje. Ukrajinci žele da prihvate mnoge, ako ne i sve, vrijednosti koje su bitne drugim evropskim nacijama. Navaljni želi isto za Rusiju. Vladimir Putin ne može da prihvati ni jednu ni drugu želju. Kako je ukrajinski ministar spoljnih poslova Dmitro Kuleba rekao za “Ekonomist”, “Ako Rusija pobijedi, neće biti Ukrajine; ako Ukrajina pobijedi, pojaviće se nova Rusija”. Ta nova Rusija je isto toliko meta Putinovog rata kao i Ukrajina. Njen potencijal mora biti slomljen isto kao potencijal Navaljnog.
Ovaj krstaški rat protiv liberalne evropske budućnosti vodi se u ime “ruskog svijeta” - nekada opskurnog istorijskog izraza za slovensku civilizaciju zasnovanu na zajedničkoj etničkoj pripadnosti, vjeri i nasljeđu. Putinov režim je oživio, proklamovao i unizio ovu ideju u mračnjačkoj antizapadnoj mješavini pravoslavne dogme, nacionalizma, teorije zavjere i staljinizma bezbjednosne države.
Rat je najnovija i najupečatljivija manifestacija ovog revanšističkog ideološkog pokreta i isturio je u prvi plan njegovu mračnu i mističnu komponentu, koja je pomalo zaljubljena u smrt. Kao što kaže izdavač Andrej Kurilkin, “Suština mita je manje važna od njegove svete prirode ... Legitimitet države sada nije utemeljen u njenom javnom dobru, nego u kvazi-religioznom kultu.”
Taj kult je ponosno demonstriran prilikom prvog Putinovog javnog pojavljivanja od početka invazije - mitingu na stadionu Lužnjiki sa 95.000 ljudi koji su mahali zastavama, uglavnom mladih, od kojih su neki dovezeni autobusima, a mnogi su, vjerovatno, tamo bili svojom voljom. Otvorena osmougaona struktura postavljena na sredini stadiona služila je kao oltar. Putin je pohvalio rusku vojsku riječima iz Jevanđelja po Jovanu: “Niko nema veću ljubav od ove, da neko život svoj položi za prijatelje svoje.”
Besjedom koju je izgovorio u jakni “Loro Pjana” od 14.000 dolara, odao je počast Fjodoru Ušakovu, duboko pobožnom admiralu koji je u 18. vijeku pomogao da se Krim povrati od Osmanlija. Pravoslavna crkva ga je 2001. proglasila svetim. Kasnije je postao svetac zaštitnik strateških bombardera sa nuklearnim naoružanjem.
“On je jednom rekao da će ratne oluje proslaviti Rusiju”, rekao je Putin u obraćanju masi. “Tako je bilo u njegovo vrijeme, tako je danas i uvijek će biti!”
Crkva se nikad nije pokajala zbog saradnje sa Staljinom
I u svom širokom pozivanju na religiju i u specifičnom fokusu na svetog Ušakova, Putin se čvrsto držao Staljinovog primjera. Nakon što je Njemačka napala Sovjetski Savez 1941. godine, nekadašnji bogoslovac koji je postao komunistički diktator rehabilitovao je i kooptirao prethodno proganjanu pravoslavnu crkvu kao način da okuplja narod. Takođe je ustanovio medalju za izuzetne zasluge mornaričkih oficira nazvanu Ušakovljev red i organizovao da njegovi ostaci budu ponovo sahranjeni.
Ovo nije bio samo eho ili oponašanje. Postoji nit istorije koja vodi prilično direktno od tada do sada. Veze između crkve i snaga bezbjednosti, koje su prvi put njegovane pod Staljinom, postale su jače nakon pada komunizma. Dok su se razne zapadnoevropske crkve pokajale i razmislile nakon što su pružile podršku Hitleru, Moskovska patrijaršija se nikada nije pokajala zbog dosluha sa Staljinom u situacijama poput represije nad ukrajinskim katolicima poslije 1945.
Odanost njenih lidera, ako ne i cijelog sveštenstva, sada je prenijeta na Putina. Kiril, patrijarh Ruske pravoslavne crkve, njegovo predsjedništvo je opisao kao “čudo božje”. On i ostali su postali voljne pristalice kulta rata. Rani nagovještaj te mogućnosti primijećen je 2005. godine, kada su narandžaste i crne trake Ordena Svetog Đorđa, vojnog sveca kojeg poštuje pravoslavna crkva, dobile novu nadmoć na obilježavanju borbe protiv Njemačke 1941-45, u Rusiji poznate kao “veliki otadžbinski rat”. Blještavi vrhunac je vidljiv u Glavnom hramu ruskih oružanih snaga u Kubinki, 70 km zapadno od Moskve, koji je svečano otvoren 22. juna (na dan kada je Hitler počeo invaziju) 2020. (na 75. godišnjicu završetka rata) u prisustvu Putina i Kirila.
Hram je vizantijska grdosija u kaki boji, sa podom napravljenim od istopljenih njemačkih tenkova. Ali on nije posvećen samo ratovima iz prethodnog vijeka. Jedan mozaik je u znak sjećanja invazije na Gruziju 2008. godine, pripajanje Krima 2014. i ulogu zemlje u građanskom ratu u Siriji: anđeli se osmjehuju vojnicima koji idu da obave svetu dužnost.
U skladu sa ovim stavom, Kiril je za aktuelni rat rekao da je božja stvar i pohvalio ulogu koju će imati u zaštiti Rusije od užasa gej parada. Zagriženiji crkvenjaci otišli su korak dalje. Elizbar Orlov, sveštenik iz Rostova, grada blizu granice sa Ukrajinom, rekao je da ruska vojska “čisti svijet od đavolske zaraze”.
Kao što katedrala pokazuje, žrtva i pobjede ruskog naroda u velikom otadžbinskom ratu, su glavni za Putinovu novu ideologiju ruskog svijeta. Danas su, međutim, neprijatelji i saveznici iz 1940-ih promiješani, pa je rat preoblikovan kao dio napada na rusku civilizaciju u kojem Zapad učestvuje vjekovima. Glavni krivci za ovu agresiju su Britanija i Amerika - koje se više ne pamte kao saveznici u borbi protiv nacista, nego se prikazuju kao podržavaoci izmišljenih nacista od kojih Ukrajina mora biti spasena.
Projekat Rusija
Za kult su važniji, čak i od sveštenika, siloviki službi bezbjednosti, iz čijih redova i Putin potiče. Oficiri FSB-a, jednog od nasljednika KGB-a, već 20 godina su u srcu ruske politike. Poput mnogih pripadnika zatvorenih, čvrsto povezanih i moćnih organizacija, oni imaju tendenciju da sebe vide kao članove tajnog reda sa pristupom istinama koje su uskraćene običnim smrtnicima. Antizapadnjaštvo i mentalitet opsade imaju glavni značaj za njihova vjerovanja. Iz sažetaka koje mu oni dostavljaju, uvijek u prepoznatljivim crvenim fasciklama, Putin se informiše o dešavanjima u svijetu.
I u ovoj oblasti, zaokret ka ideologiji koja se sada promoviše prvi put je viđen 2005. godine, kada je jedna frakcija unutar FSB-a napisala anonimnu knjigu pod nazivom “Projekat Rusija”. Kurirske službe su je dostavile raznim ministarstvima koja se bave bezbjednošću i odnosima Rusije sa svijetom, upozoravajući ih da je demokratija prijetnja, a Zapad neprijatelj.
Malo ko je obratio pažnju. Iako je Putinovom dolasku na funkciju predsjednika 2000. pomogla njegova spremnost da vodi rat u Čečeniji, njegov mandat je bio da stabilizuje ekonomiju koja se još oporavljala od dužničke krize iz 1998. i da konsoliduje dobitke, koji su uglavnom otišli u džepove oligarha, iz prve postsovjetske decenije. Njegov ugovor sa ruskim narodom nije bio zasnovan na vjeri ili ideologiji, već na poboljšanju prihoda. Samo posvećeni posmatrači prilika u Kremlju, pronicljivi umjetnici kao što je Vladimir Sorokin i nekolicina političkih aktivista, obratili su pažnju na novu ideologiju izolacionizma koja se pojavljuje u nekim od mračnijih uglova strukture moći. U vrijeme postmodernističke ironije, glamura i hedonizma, to je u najboljem slučaju djelovalo marginalno.
Potrebno je puno ideologije da bi se prikrila pljačka
Dvije godine kasnije, novi način razmišljanja postao je mnogo očigledniji spoljnom svijetu. Putin je u govoru u Minhenu 2007. formalno odbacio ideju o integraciji Rusije sa Zapadom. Iste godine je na konferenciji za novinare u Moskvi rekao da su nuklearno oružje i pravoslavno hrišćanstvo dva stuba ruskog društva, pri čemu jedan garantuje spoljnu bezbjednost zemlje, a drugi njeno moralno zdravlje.
Nakon što je desetine hiljada stanovnika srednje klase marširalo Moskvom i Sankt Peterburgom 2011-12. tražeći “Rusiju bez Putina”, sekurokrate i klerici su počeli su da šire svoju dogmu na svakodnevni život. Režim koji je održavao i koji je održavan mrežama korupcije, izvlačenja rente i iznuđivanja, zahtijevao je religiju i ideologiju nacionalne veličine da povrati legitimitet izgubljen tokom pljačke. Kao što je Navaljni primijetio u video snimku koji otkriva Putinovu palatu u Sočiju, prikrivanje stvari takve veličine zahtijeva mnogo ideologije.
U tom trenutku je i dalje bilo moguće vidjeti ideologiju kao dimnu zavjesu, a ne kao proizvod pravog vjerovanja. Možda je to bila greška. Možda se osnovna stvarnost promijenila. Bilo kako bilo, početak pandemije kovida-19 prije dvije godine, donio je podizanje ideoloških uloga. U to vrijeme, aspekt ustavnih promjena koje je Putin izdejstvovao u julu 2020. a o kojem se najviše raspravljalo, bilo je to što su one praktično uklonile sva ograničenja njegovog mandata. Ali su takođe postavile nove ideološke norme: gej brakovi su zabranjeni, ruski je proglašen “jezikom državotvornog naroda” i bog je dobio zvanično mjesto u nacionalnom nasljeđu.
Borba protiv evropskog sna
Čini se da su Putinovi dugi periodi izolacije učvrstili tu transformaciju. On je navodno uveliko izgubio interesovanje za aktuelna dešavanja i umjesto toga je postao zaokupljen istorijom, posvećujući posebnu pažnju ličnostima poput Konstantina Leontjeva, ultrareakcionarnog vizionara iz 19. vijeka koji se divio hijerarhiji i monarhiji, zgražavao se od demokratske jednolikosti i vjerovao u zamrzavanje vremena. Jedan od rijetkih ljudi sa kojima je, čini se, provodio vrijeme je Jurij Kovalčuk, blizak prijatelj koji kontroliše ogromnu medijsku grupu. Prema riječima ruskih novinara, razgovarali su o Putinovoj misiji da obnovi jedinstvo između Rusije i Ukrajine.
Otuda rat protiv Ukrajine koji je takođe rat protiv budućnosti Rusije - ili barem budućnosti kakvu je zamišljala ponekad mala, ali često dominantna zapadnjačka frakcija Rusije u posljednjih 350 godina. Cilj rata u Ukrajini je da zbriše mogućnost bilo kakve budućnosti koja gleda ka Evropi i nekom obliku oslobađajuće modernosti. U Ukrajini na njenom mjestu ne bi ostala nikakva koherentna budućnost. U Rusiji bi modernizatori otišli pošto je njihov ionako umanjeni svijet zamijenjen nečim žestoko reakcionarnim i okrenutim ka unutra.
“Republike” u Donjecku i Lugansku koje podržava Rusija mogu biti model. Tamo su lopovi i nasilnici dobili izuzetan status, opremljeni novim oružjem i pripremljeni za navodno slavni cilj: da se bore protiv evropskog sna Ukrajine. U Rusiji bi imali zadatak da spriječe da se bilo kakav san te vrste vrati, bilo iz inostranstva, bilo iz ćelije.
Prevela i priredila: A. Šofranac
Bonus video:
