Film se fokusira na renomiranog violinistu iz Belgije koji dolazi na nastup u Kijev. Radnja se dešava u februaru 2022, a njegovo putovanje dobija novi zaplet kada Rusija počne da bombarduje Ukrajinu. Muzičar preživljava niz “nečovječnih zločina i krvavih provokacija ukrajinskih nacionalista” i želi da svijetu ispriča “šta se zapravo desilo”.
“Svjedok” - drama koju je finansirala ruska država premijerno je prikazana u Rusiji 17. avgusta i prvi je igrani film o 18-mjesečnoj invaziji. U njemu se ukrajinski vojnici opisuju kao nasilni neonacisti koji muče i ubijaju sopstveni narod. Jedan od njih čak nosi majicu s likom Hitlera; drugi je prikazan kako se drogira. Takođe se pojavljuje i mladi sin glavnog lika koji se pita: “Zar Ukrajina nije Rusija?”
To je narativ koji Kremlj promoviše od prvog dana rata - spakovan u igrani film.
Objavljivanje “Svjedoka” uslijedilo je nakon što su ruske vlasti najavile plan za jačanje produkcije filmova u kojima se veličaju aktivnosti Moskve u Ukrajini i dio je sve većeg broja propagandnih filmova.
Međutim, u eri instant informacija i dezinformacija, nameću se dva pitanja: da li su propagandni filmovi zaista efikasni? I da li uopšte vrijede?
Hoće li gledaoci doći?
Veliko je pitanje hoće li takvi filmovi privući gledaoce. Slični projekti su doživjeli potpuni krah na bioskopskim blagajnama. Pored toga, sociolozi tvrde da jenjava interesovanje za praćenje rata, a ljudi ovih dana uglavnom žele da pobjegnu od mraka i užasa vijesti iz Ukrajine.
“Redovno čujemo od ispitanika da je to veliki stres, veliki bol”, kazao je Denis Vilkov, direktor Levada centra, vodeće ruske nezavisne istraživačke agencije. Pojedini Rusi, kaže on, insistiraju na tome da ne “razgovaraju, ne gledaju i ne slušaju”, vijesti iz Ukrajine pokušavajući da se nose sa stresom.
Film je važan medij koji vlade koriste da kako bi oblikovale patriotsku poruku - počev od ranih dana Sovjetskog Saveza do ratne upotrebe u nacističkoj Njemačkoj i Italiji, pa i u Sjedinjenim Državama za vrijeme i odmah nakon Drugog svjetskog rata. U modernom dobu, osnivač Sjeverne Koreje Kim Il Sung i njegov sin i nasljednik Kim Džong Il upravljali su redovnom produkcijom propagandnih filmova.
Propagandni filmovi koje sponzoriše država takođe se koriste na Bliskom istoku sa različitim stepenom uspjeha. Sirijski građanski rat, na primjer, postao je okosnica sapunica Ramadan televizije u proteklih deset godina, uključujući i one koje su bile izuzetno naklonjene sirijskom predsjedniku Bašaru Asadu. Iran redovno finansira filmove u kojima se veličaju tvrdolinijaši i paravojne snage koje podržava širom regiona.
U današnjoj Rusiji, propaganda u vidu fikcije nije prikriven napor. Ruske vlasti otvoreno govore o svojoj namjeri da prenesu rat u Ukrajini - ili tačnije rečeno, ruski narativ o njemu - na veliko platno.
Ruski predsjednik Vladimir Putin naredio je Ministarstvu kulture da se pobrine da se u bioskopima emituju dokumentarni filmovi o “specijalnoj vojnoj operaciji”, kako Kremlj naziva rat u Ukrajini. Ministarstvo je takođe utvrdilo koje teme imaju prioritet prilikom dodjele državnih sredstava za filmove. Među njima su “herojstvo i nesebičnost ruskih boraca” u Ukrajini i “borba protiv modernih manifestacija nacističke i fašističke ideologije” - što je lažna optužba koju Putin upućuje liderima u Kijevu.
Državna sredstva na koja tvorci ruskih filmova mogu računati ove godine su veća nego ikada: 30 milijardi rubalja (oko 320 miliona dolara) koje nude dva državna tijela i državna neprofitna organizacija. To je ključni dio današnje industrije, koja već godinama zavisi od državnih sredstava.
Ruski filmski kritičar Anton Dolin to opisuje kao “zlokobni sistem u kojem je država glavni i najbogatiji producent u zemlji”. U intervjuu za Asošiejtid pres, Dolin ističe da svi filmovi treba da dobiju dozvolu da budu snimljeni od Ministarstva kulture. Dakle, “mehanizmi cenzure” odnose se čak i na one koji ne zarađuju od vlade.
Kako se u “pristojni film” umiješala propaganda
To ne znači da ruski reditelji koji dobijaju državna sredstva uvijek proizvode propagandu. Takođe postoji “veoma pristojna filmska industrija”, kaže kritičar i ekspert za kulturu Juri Saprikin.
Zaista, pojedine filmove nominovane za Oskara finansirala je ruska država – na primjer “Levijatan” renomiranog reditelja Andreja Zvjaginceva, koji je objavljen 2015. u Rusiji, a kasnije ga je Ministarstvo kulture označilo kao “antiruski” zbog kritičkog opisa ruske realnosti. Tu su i drugi brojni domaći hitovi: veoma gledane istorijske drame, naučnofantastični blokbasteri, portreti legendarnih sovjetskih sportista.
Generalno, ruska filmska industrija donedavno je “smatrana dobrim, kulturnim globalnim građanininom koji proizvodi dobre filmove koji povremeno preispituju režim”, kazao je Grigorij Dolgopolov, predavač filmske i video produkcije na Univerzitetu Novog Južnog Velsa.
Nakon kratkog rata Rusije i Gruzije 2008. godine, ruska državna televizija emitovala je film koji predstavlja moskovsku verziju o tome kako je susjedna zemlja počela sukob. Priča je donekle slična onoj u “Svjedoku”: jedan Amerikanac i njegov ruski prijatelj svjedoci su početka rata i kreću u misiju da ispričaju istinu svijetu, dok gruzijske bezbjednosne snage pokušavaju da ih spriječe.
To se ponovo dogodilo nakon nezakonite aneksije Krima 2014, a ovog puta narativ Kremlja dospio je u bioskope.
U filmu “Krim” opravdava se pripajanje poluostrva i opisuje popularni ustanak u Kijevu 2014. u kojem je zbačen ukrajinski proruski predsjednik kao besmisleno nasilan, sa Ukrajincima koji su brutalno tukli i ubijali svoje sunarodnike. Nije ga finansirala samo država, autori su kazali da je ideja potekla od ministra odbrane Sergeja Šojgua.
Godinu dana kasnije, romantična komedija o Krimu koju je sponzorisala država, za koju je scenario napisala Margarita Simonjan, glavna urednica državne televizijske mreže RT, fokusirala se na omiljeni Putinov projekat: most koji povezuje poluostrvo sa kontinentalnim dijelom. Opisan je procvat Krima pod upravom Rusije.
Oba filma su promovisali državni mediji, ali su ih ocrnili nezavisni kritičari zbog loših zapleta i površnih likova. Nijedan od ta dva filma nije donio zaradu na bioskopskim blagajnama. Nekoliko drugih filmova o konfliktu na istoku Ukrajine, koji je Moskva podstakla okrivljujući Kijev, bili su još manje popularni.
“Zašto bi ljudi išli da gledaju reklamu za državu, državu zbog koje pate... naročito kada imaju alternativu”, upitao je Dolin.
Alternativa - holivudski blokbasteri - uvijek su izuzetno uspješni, koliko god Kremlj pokušavao da podstakne antizapadni stav. Toliko su uspješni da su ruske vlasti u jednom trenutku počele da odlažu objavljivanje holivudskih hitova kada bi se podudarili sa domaćim filmovima za koje su željeli da uspiju.
Ipak, “svaki Spajdermen film, svaki Marvelov film, svi Ratovi zvijezda, svaki američki film zaradio je bogatstvo u Rusiji”, kazao je Ivan Filipov, direktor u AR Kontent, producentskoj kompaniji renomiranog filmskog producenta Aleksandra Rodnjanskog.
Rast broja propagandnih filmova
Generalno ruska industrija tokom godina nije izražavala veliko interesovanje za propagandne filmove i sukob Moskve u Ukrajini. Filipov ističe da se stotine filmova objavljuju u Rusiji svake godine, a svega je njih oko deset od 2014. posvećeno toj temi.
On očekuje rast tog broja i ističe da se radi na još dva filma pored “Svjedoka”. Prvi “Militant”, prati priču umjetnika iz Moskve koji odlučuje da se pridruži prokremljovskoj separatističkoj pobuni na istoku Ukrajine, napuštajući svoj život u ruskoj prijestonici.
U drugom, pod nazivom “Misija Gang”, radi se o ruskim trupama koje pokušavaju da spasu grupu indijskih studenata zarobljenih u ukrajinskom gradu dok je u toku “specijalna vojna operacija”.
Grad je, prema scenariju, po kontrolom “ukrajinskih nacionalista” koji “siju haos” i pokušavaju da “ulove” studente.
Nakon što su veliki holivudski studiji prošle godine prestali da rade u Rusiji, više nema Marvelovih filmova koji bi konkurisali ruskim projektima, mada se pojedini filmovi i dalje probijaju u vidu piratskih kopija a i dalje ima dostupnih evropskih i američkih filmova nižeg profila.
Međutim, drugi ruski filmovi privlače publiku željnu pozitivnih emocija.
“Čeburaška”, bajka koja prikazuje legendarnog sovjetskog animiranog junaka, a koja je puštena tokom novogodišnjih praznika ove godine, postigla je ogroman uspeh. Zaradila je skoro 7 milijardi rubalja (oko 74 miliona dolara) nasuprot uloženih 850 miliona rubalja (oko 9 miliona dolara) za njenu izradu.
Filipov kaže da niko u industriji nije mogao čak ni da zamisli takvu zaradu. Međutim, producenti prate isproban model, pretvaranje sovjetskih klasika u bajke. “Industrija je donijela jedan zaključak: Rusi u velikoj mjeri žele da im neko skrene pažnju sa dnevne rutine”, kazao je Filipov. “Oni uglavnom ne žele da gledaju filmove o ratu”.
U skladu sa tim osjećanjem premijera “Svjedoka” je održana bez velike pompe i sa svega nekoliko pominjanja u državnim medijima. U jednom bioskopu u Moskvi tokom kišnog popodneva prošle nedjelje, skoro desetak posjetilaca kazalo je da su došli da gledaju druge filmove, a ne “Svjedok”. Nekoliko njih je kazalo da planira da pogleda i taj film nekad. Do početka projekcije, u bioskopskoj sali koja može da primi 180 ljudi bilo je samo njih 20-ak.
Tokom prvog vikenda, film je zaradio svega malo više od 6,7 miliona rubalja - ili oko 70 000 dolara.
To i ne iznenađuje, ako pitate Rut Ben Giat, profesorku istorije na Univerzitetu u Njujorku koja proučava autoritarizam i propagandu.
Ona kaže da “kada je autoritarni lider u defanzivnoj poziciji i vodi rat koji ne ide po planu”, filmovi koji su napravljeni u svrhe indoktrinacije “često nijesu dobri”.
Prevod. N. Bogetić
Bonus video:
