Geoekonomija, međusobna povezanost trgovine, finansija, tehnologije i nacionalne bezbjednosti, postala je novi popularni izraz u Briselu. Sposobnost Evrope da ostane relevantna na globalnoj sceni zavisi od njenih kapaciteta da se nosi sa geoekonomskim izazovima, uključujući rat Rusije protiv Ukrajine i sve veću ekonomsku prinudu Kine. Takođe, biće od značaja za odnose sa novim liderom Sjedinjenih Američkih Država. Izabrani predsjednik Donald Trump zaprijetio je da će povećati tarife evropskim partnerima, mogao bi poremetiti transatlantsku saradnju u cilju smanjenja finansijskih resursa Rusije koji se koriste za rat protiv Ukrajine, a mogao bi čak da ukine sankcije Moskvi.
Kako bi prevazišli ove probleme, zvaničnici Evropske unije su posljednjih godina najavili različite politike poput stvaranja instrumenta za odbranu bloka od ekonomske prisile, identifikacije strateških tehnologija i povećanja evropske proizvodnje materijala ključnih za prelazak na čistu energiju. Ipak, uspjeh Evrope zahtijeva više od same izrade agendi i imenovanja lidera sa dobrim namjerama. Sputana prekomjerno složenom raspodjelom odgovornosti među brojnim institucijama i 27 članica, EU pati od unutrašnje disfunkcionalnosti kada je riječ o geoekonomiji. Ove podjele stalno otežavaju nametanje i sprovođenje sankcija, kontrolu izvoza i drugih alata ekonomske strategije.
Ako blok ne bude u stanju da smisli efikasniji sistem saradnje za svakodnevne operacije, neće moći da zacrta nezavisan put kroz rastuće međunarodne izazove. Na sreću, EU može da se osloni na svoje iskustvo u drugim oblastima, uključujući politiku konkurentnosti, zaštitu podataka i medicinu, kako bi pronašla put naprijed. U ovim oblastima, EU je povezala različite sposobnosti svojih članica u sistem kolektivnog nadzora. Na sličan način, članice moraju sada da udruže resurse kako bi se bavile zajedničkim geoekonomskim brigama.
Sputana prekomjerno složenom raspodjelom odgovornosti među brojnim institucijama i 27 članica, EU pati od unutrašnje disfunkcionalnosti kada je riječ o geoekonomiji
Da bi ostvarila ovaj cilj, vrijeme je da EU stvori evropsku mrežu ekonomske sigurnosti. Ova mreža bi okupila predstavnike birokratija za ekonomsku bezbjednost država članica kako bi razmijenili najbolje prakse i koordinirali politiku. EU mora ovo da uradi brzo: svijet postaje sve haotičniji, a ako blok ne bude u mogućnosti da uskoro stvori funkcionalni geoekonomski aparat, nadmašiće ga saveznici sa zapada i neprijatelji na istoku.
Evropska nesloga
Na papiru, EU ima sve što joj je potrebno da bude supersila u oblasti ekonomske sigurnosti. Blok je treća po veličini ekonomija u svijetu, sa unutrašnjim tržištem od 450 miliona bogatih potrošača. Drugi je po veličini izvor priliva stranih direktnih investicija. I posjeduje sredstva potrebna za sprovođenje opsežnih finansijskih sankcija. Sjedište sistema Swift, koji povezuje sve međunarodne banke, je u Belgiji. EU takođe kontroliše euro, drugu najkorišćeniju valutu na svijetu.
Lideri bloka shvataju potencijal svog kontinenta kada je u pitanju ekonomska sigurnost. Evropska komisija je 2023. godine objavila dokument strategije ekonomske sigurnosti u kojem se opisuje kako mjere ekonomske strategije kao što su kontrole izvoza mogu imati lančane efekte širom kontinenta i dalje. S obzirom na to da nekoliko ključnih tehnoloških firmi, uključujući holandskog giganta za opremu za poluprovodnike ASML i njemačku firmu za poslovni softver SAP, imaju sjedište u Evropi, kreatori politika EU znaju da kontinent predstavlja potencijalnu tačku zagušenja za tehnološke zalihe. Ipak, napori EU u oblasti ekonomske sigurnosti su uglavnom stagnirali.
Strategija bloka je uglavnom odbrambena i reaktivna, usmjerena na zaštitu Evrope od nepravednih trgovinskih praksi Kine, ruske agresije ili mogućeg nametanja opsežnih tarifa od strane SAD. Čak ni u ovim pitanjima ne postoji saglasnost među državama članicama EU ili čak unutar evropskih institucija. Evropski donosioci politika kažu da žele da "smanje rizik" od Kine, ali se nisu ni dogovorili šta to tačno znači ili šta bi to podrazumijevalo u praksi.
Nedavno glasanje članica Savjeta Evropske unije za uvođenje tarifa na kineske električne automobile savršen je primjer zamki fragmentacije bloka. Umjesto da pošalje kredibilnu poruku Pekingu, glasanje je izazvalo oštre sukobe među članicama. Dok je Kina prijetila odmazdom uvođenjem tarifa na uvoz njemačkih automobila, Berlin je okrenuo leđa Briselu i glasao protiv tih mjera, što je zapanjilo mnoge evropske političare. Njemačka nije bila jedina članica EU koja je glasala protiv tarifa: Mađarska, koja je 2023. godine primila gotovo polovinu kineskih stranih direktnih investicija u Evropi, takođe je rekla ne. Iako je EU na kraju odobrila tu mjeru, slika evropske podijeljenosti je bila oštra, a ova borba će vjerovatno podstaknuti Peking da i dalje pokušava da podijeli članice EU. U drugim slučajevima, fragmentacija je već dovela do ublažavanja politika: evropski napori da se ograniči uvoz ruskog prirodnog tečnog gasa stalno su usporavani od strane nekih članica, posebno Španije.
Čak i kada blok uspije da se ujedini, kao što je to učinjeno u nametanju finansijskih sankcija Rusiji nakon invazije na Ukrajinu, EU zavisi od američkog osoblja i ekspertize da nametne sopstvene politike. Američke vlasti su uvele sankcije za dvostruko više brodova čija isporuka krši ograničenje cijene nafte G-7 i EU nego što tu to učinile njihove evropske kolege. Sa povratkom Trampa, ta zavisnost bi se mogla ispostaviti kao opasna. Budući predsjednik je zauzeo mnogo više neprijateljski stav prema evropskim državama nego njegov prethodnik. Ako ciljevi politike SAD i EU počnu da se razmimoilaze po ključnim pitanjima, poput sve agresivnijeg ponašanja Kine prema Tajvanu u Južnom kineskom moru ili rata Rusije protiv Ukrajine, Evropa bi mogla imati još veće poteškoće u samostalnoj primjeni svojih ekonomskih instrumenata.
EU se suočava s još jednim problemom u sprovođenju svojih međunarodnih ekonomskih mjera. Članice bloka mogu jednoglasno usvojiti paket sankcija, ali na državama članicama je da sprovedu te mjere, a entiteti zaduženi za to variraju od države do države. U Francuskoj, Ministarstvo finansija preuzima vođstvo u procjeni ekonomskih i finansijskih aspekata sankcija, dok Ministarstvo spoljnih poslova savjetuje u vezi s njihovim političkim implikacijama. U Njemačkoj, specijalizovane vladine agencije se bave sprovođenjem sankcija. Na Malti, ad hok odbor za praćenje sankcija uključuje predstavnike čak 18 ministarstava, javnih institucija i organa za sprovođenje zakona. U takvom složenom sistemu, pravo je čudo da članice uopšte uspijevaju da sarađuju u vezi sa sankcijama.
Čak i kada blok uspije da se ujedini, kao što je to učinjeno u nametanju finansijskih sankcija Rusiji nakon invazije na Ukrajinu, EU zavisi od američkog osoblja i ekspertize da nametne sopstvene politike
Da bi se stvari dodatno zakomplikovale, svaka zemlja primjenjuje različite alate i standarde. Neke članice imaju veći institucionalni kapacitet i tehničku stručnost od drugih i bolje su sposobne da prate poštovanje sankcija i gone prekršioce. Holandija je u proljeće 2023. godine imala 45 otvorenih slučajeva kršenja sankcija, dok Češka nije imala nijedan. Kazne za kršenje sankcija takođe se drastično razlikuju među državama članicama EU. Šveđani mogu da očekuju da plate najviše 18.000 eura za kršenje sankcija, dok Holanđani mogu da budu kažnjeni do 900.000 eura. Njemačka donedavno nije imala zakone koji bi omogućili državi da zaplijeni oduzetu imovinu. U bloku gdje građani jedne države imaju široku slobodu da žive u bilo kojoj drugoj, nesposobnost vlasti da sarađuju preko granica stvara brojne mogućnosti za izbjegavanje sankcija.
Snaga u različitostima
Razlika između kapaciteta SAD i EU je očigledna. Od napada 11. septembra 2001. godine, Vašington je uložio seriju investicija u institucije ekonomske sigurnosti. Kancelarija za kontrolu strane imovine Ministarstva finansija sama ima više od 200 zaposlenih i godišnji budžet od nekoliko desetina miliona dolara. Slični nivoi stručnosti prisutni su i u Birou za industriju i bezbjednost Ministarstva trgovine, koji sprovodi usklađenost sa kontrolama izvoza, i u Nacionalnoj bezbjednosnoj agenciji, koja prikuplja signalnu obavještajnu aktivnost.
Usvajanje modela SAD nikada neće biti opcija za Evropu, jer države članice obično ne žele da prepuste ovlašćenja Briselu. Srećom, EU ne mora da oponaša Sjedinjene Države. Blok je više puta pretvorio svoju različitost u snagu kreiranjem efikasnih sistema za implementaciju zasnovanih na mrežama u mnogim oblastima, uključujući politiku konkurencije, zaštitu podataka, medicinu, energetiku i telekomunikacije.
Na primjer, Evropska agencija za ljekove (EMA) funkcioniše kao decentralizovana mreža od 50 nacionalnih agencija širom članica EU. Agencija okuplja naučnu ekspertizu iz zemalja bloka, djeluje kao jedinstvena tačka kontakta za privatni sektor u vezi sa izdavanjem dozvola, i osigurava dosljednost i jedinstvene standarde za ljekove EU, ostavljajući članicama određenu slobodu. Svaka zemlja, na primjer, može da postavi svoje stope refundiranja ljekova u okviru svog nacionalnog programa socijalnog osiguranja.
Evropska agencija za ljekove i druge takve EU mreže mogu poslužiti kao šablon za novu agenciju koja bi imala zadatak da štiti ekonomsku sigurnost Evrope. Sa sjedištem u nekom evropskom gradu (EMA je u Amsterdamu), evropska mreža ekonomske sigurnosti okupljala bi predstavnike članica EU i stručnjake kako bi centralizovali znanje i ekspertizu. Ključno je to što bi ta mreža omogućila razmjenu informacija među članicama i poboljšala komunikaciju s Briselom. Sankcije bi mogle biti test tema za mrežu prije nego što proširi svoj domet na druge oblasti, kao što su kontrole izvoza i selekcija investicija.
Bez velikih institucionalnih ulaganja, ambicije ekonomske sigurnosti EU će vjerovatno propasti. Njene članice će biti ranjive na neprijatelje koji žele da nanesu štetu i saveznike koji daju prioritet svojim interesima
U oblasti sankcija, razmjena ekspertize bi bila ključna za promovisanje najboljih praksi, rješavanje teških slučajeva i podršku manjim članicama EU koje možda nemaju administrativne kapacitete da se bore protiv onih koji krše sankcije. Kao što Evropska agencija za ljekove funkcioniše, mreža ekonomske sigurnost bi takođe mogla da posluži kao "jedinstvena tačka" za preduzeća, centralizujući informacije i pružajući prijeko potrebnu pravnu sigurnost kako bi kompanije bile sigurne da njihove transakcije ne krše režime sankcija. Ta mreža ne bi magično rješavala političke podjele među članicama EU, ali bi barem pomogla da se postave zajednički standardi za sprovođenje sankcija, dok bi istovremeno obezbijedila da članice ne osjećaju da su lišene svojih privilegija.
Takva mreža takođe bi pojačala kredibilitet Evrope u odnosu na neprijatelje. Ojačavajući koheziju, ograničila bi sposobnost neprijatelja da manipulišu članicama EU u cilju slabljenja efikasnosti ekonomske strategije bloka. Takođe bi mogla povećati pregovaračku moć EU u odnosu na SAD, otežavajući Vašingtonu da vrši pritisak na pojedine članice ili sklapa bilateralne sporazume sa zemljama naklonjenim Trampu, poput Mađarske ili Italije.
Bez velikih institucionalnih ulaganja, ambicije ekonomske sigurnosti EU će vjerovatno propasti. Njene članice će biti ranjive na neprijatelje koji žele da nanesu štetu i saveznike koji daju prioritet svojim interesima. Evropa stoga mora da izvuče najbolje iz svog unutrašnjeg haosa. Ako ne može da se ujedini, trebalo bi da iskoristi svoju različitost kako bi stvorila snažnu i jedinstvenu mrežu ekonomske sigurnosti.
Agat Demare je viša saradnica za geoeonomiju u Evropskom savjetu za spoljne odnose
Abraham Njumen je profesor na Fakultetu za spoljne službe i na Odjeljenju za vladu Univerziteta Džordžtaun
Priredila: A. Š.
Bonus video:
