Tuniski ulični prodavac Muhamed Bouzazi zapalio se 17. decembra 2010. na protestu protiv tiranije koji je potpalio prodemokratske proteste širom regiona, poznate kao Arapsko proljeće.
Očekivanje nove demokratske budućnosti ubrzo se pretvorilo u krvoproliće, posebno u Siriji, Jemenu i Libiji, gdje su građanski ratovi uvukli velike sile, iz straha da njihovi regionalni neprijatelji ne steknu prednost.
Deset godina kasnije, nema znakova oporavka u Saudijskoj Arabiji i Egiptu, gdje se vratila vojna vlast. Libija i Jemen nemaju vladu. Predsjednik Bašar al Asad je i dalje na vlasti u Siriji. Oman ima novog kralja, ali se ništa drugo nije promijenilo. Demokratija i dalje izmiče Jordanu, a organizacija Hjuman rajts voč opisuje Maroko kao “kraljevinu nedovršenih reformi”. U Ujedinjenim Arapskim Emiratima, šeik Kalifa bin Zajed al Nahjan je uključen u takozvani “demokratski marš”, ali su politički zatorenici tamo i dalje zatočeni. U Alžiru ima znakova napretka i čini se da tamošnji prodemokratski pokret nije izgubio zamah.
Cilj pobuna širom Bliskog istoka nije bilo samo zbacivanje autokrata. Građani su željeli bolje upravljanje i ekonomiju, vladavinu zakona, veća prava i, iznad svega, da i oni odlučuju o tome na koji način se vodi država.
Neko vrijeme nakon 2011, djelovalo je da je zamah ka ostvarenju tih snova nezaustavljiv. Sada su oni dalji nego ikada. Oni koji i dalje gaje nadu, ubijeđeni su da je ta žudnja bila stvarna i da i dalje postoji, ili je čak jača dok se milioni širom arapskog svijeta bore sa sve gorim ekonomskim stanjem i represijom. Na kraju će, kako kažu, ona ponovo isplivati.
Revolucija se nastavlja
Tunišani sada mogu slobodno da biraju lidera i da javno kritikuju državu. Ipak, uprkos haosu koji su preživjeli, mnogi se osvrću na događaje 2010. i žale zbog neostvarenih snova.
“Nešto je pošlo naopako sa revolucijom”, kaže za Rojters Atija Atmuni, profesor filozofije u penziji, koji je pomogao u vođenju pobune nakon Bouzazijeve smrti.
Protesti su ponovo buknuli proteklih nedjelja u siromašnijim južnim gradovima, zbog siromaštva, loših javnih usluga, nejednakosti i nestašica.
“Sada postoji pukotina između političara i naroda jer sistem ne može da razumije zahtjeve ulice, kaže Atmuni. On vjeruje da je odgovor u nastavku protesta. Masovne pobune u Alžiru i Sudanu su zbacile dugogodišnje vladare tek prošle godine.
“Ubijeđen sam da je revolucija neprekidna. Ove godine je bijes veći nego ranije”.
Stagnacija ekonomije je dovela do toga da je javnost ljuta kao i prije deset godina. Ilegalna emigracija u Evropu je u porastu, a vizije džihada mame otuđenu, nezaposlenu omladinu. Rojters navodi da su se obje ove tendencije pokazale prilikom nedavnih napada mladog migranta iz Tunisa koji je ubio tri osobe u jednoj crkvi u Nici.
“Bilo je tako kratko, čovječe. Tako kratko”, kaže za agenciju AP egipatski aktivista Badr Elbendari.
On je oslijepljen trećeg dana pobune u njegovoj zemlji 2011, kada su ga pripadnici snaga bezbjednosti upucali u lice. To se dogodilo tokom sukoba koji je postao kultni među egipatskim “revolucionarima”, kada su se demonstranti i policija satima borili na mostu preko Nila u Kairu, a završen je rasipanjem policije.
On je danas u Sjedinjenim Državama i ne može da se vrati kući. Mnogi njegovi drugovi sa protesta čame u zatvorima u Egiptu.
“Ograničili smo snove,” kaže za AP Amani Balur, sirijska doktorica koja je vodila tajnu kliniku u opozicionoj enklavi Guta kod Damaska dok se nije urušila pod dugom, brutalnom opsadom snaga sirijske vlade 2018. Ona je evakuisana na sjeverozapad Sirije, odakle je napustila zemlju.
“Duh demonstracija se možda privremeno izgubio... ali svi oni koji koji su patili od rata, od represije režima, neće se pomiriti sa tim”, kazala ja za AP iz Njemačke. “Čak i u oblastima koje kontroliše režim, među ljudima se stvaraju velike frustracije i gnjev”.
Region je iscrpljen najdestruktivnijom decenijom u modernoj eri. Širom Sirije, Jemena i Iraka, milioni su u ratu ostali bez domova i bore se da obezbijede sredstva za život, da školuju djecu ili čak da se prehrane. Oružane frakcije su se namnožile u tim zemljama i Libiji, zgrćući novac i regrutujući mlade ljude koji ne vide drugu opciju. U regionu je porasla stopa siromaštva, naročito usljed pandemije koronavirusa.
Šta je pošlo naopako
AP navodi da su aktivisti i analitičari imali deceniju da razmotre šta je pošlo naopako.
Sekularni liberali nisu uspjeli da predstave jedinstven front na polju liderstva. Islamisti poput Muslimanskog bratstva su se “preigrali”. Organizacije rada, neutralisane decenijama autokratske vladavine, nisu mogle priskočiti kao moćni pokretač ili politička sila. Možda nije slučajnost što su države sa izvjesnim uspjehom, Tunis i Sudan, imale snažne radničke i profesionalne pokrete, navodi AP.
Odgovor SAD i Evrope na previranja je bio traljav, rastrgnut između retorike o podržavanju demokratije, interesa za stabilnost i zabrinutosti zbog islamista. Prevladalo je, kako ocjenjuje AP, ovo posljednje.
Zalivske monarhije su koristile naftno bogatstvo za gušenje bilo kakvog revolucionarnog zamaha podržavanje reakcionarnih snaga. Rusija, Iran, Turska i Ujedinjeni Arapski Emirati su ušli u ratove u regionu, šaljući svoje snage ili naoružavajući frakcije.
Na kraju, ističe AP, malo je ko znao koliko su neki lideri spremni da otvore vrata pakla da bi zadržali vlast.
Nemoguća je promjena preko noći
Masovni protesti koji su između 2018. i 2020. zahvatili nekoliko arapskih država, takozvano Drugo arapsko proljeće, ukazuju na to da ambicije prvobitnih pobuna i dalje odjekuju širom regiona. Međutim, trenutno i postepena promjena zvuči previše optimistično.
Prije nego stvarna demokratija, san mi je da prije nego što umrem vidim manje torture, manje hapšenja, i stvarnu, bolju ekonomiju”, kaže Rami Jakub, koji je učestvovao na protestima u Egiptu i u postrevolucionarnoj politici u burnim danima nakon pada Hosnija Mubaraka.
“Ovo je najrealnije što mogu biti”.
“Promjena nije moguća preko noći. Za Francusku revoluciju su bile potrebne decenije. Nije se desila za godinu ili dvije”, kaže za AP Jakub, koji je osnovao Tahrir institut za bliskoistočne studije u Vašingtonu.
Neki aktivisti su se okrenuli usavršavanju, učenju i izgradnji vještina, da bi napravili što veći otklon od očaja.
Elbendari je djelimično povratio vid na jedno oko, iako kaže da mu je smetalo pošto se navikao na sljepilo. Tokom godina po odlasku iz Egipta, bavi se konsultantskim poslom u vezi sa organizovanjem zajednica, istraživanjem politika, razvojem nezavisnih medija i rješavanjem sukoba širom regiona. Tokom kratke posjete Egiptu krajem 2018. i početkom 2019. postalo mu je jasno da nije bezbjedno da ostane.
Sada je u Vašingtonu i bori se sa egzilom. U svojoj biografiji na Tviteru, pobunu i dalje slavi kao “moj preporod”. Nada leži u generaciji koja stiče znanje koje jednog dana može koristiti njihovim domovinama, piše AP. Elbendari kaže da je u najboljem slučaju potrebno nekoliko godina, ne za stvarnu promjenu, nego za “mali otvor, mali prostor u kojem možemo disati”.
Bonus video:
