Nakon pada komunizma u sovjetskom bloku 1989, danas je ostalo pet samoproglašenih komunističkih država: Kina, Kuba, Laos, Sjeverna Koreja i Vijetnam. Bjelorusija i Venecuela se takođe mogu dodati ovoj grupi jer ispunjavaju kriterijume komunističke države - iako se zvanično ne pozivaju na tu ideologiju. Dakle, trenutno ih je sedam. Pitanje je, sada kada je kapitalizam motor kineske ekonomije, šta je danas komunizam? I ako će broj komunističkih država rasti u bliskoj budućnosti, kao što neki predviđaju, šta ti izgledi znače za demokratiju?
Moje interesovanje za komunizam prevazilazi moj rad kao istoričara - ono je lično. Rođen sam i odrastao u komunističkoj Poljskoj 1970-ih i 1980-ih. Bila je to siva zemlja čiji narod kao da je bio izgubio svaku nadu. Sve osnovne stvari, uključujući cipele i kafu, dobijale su se kao sljedovanje. Ali bonovi nisu značili da ćete dobiti ono što želite, ili čak ono što vam je potrebno. Stajanje u redovima satima (ponekad čak i danima) za kupovinu bilo čega što je stiglo u prodavnicu, bila je redovna pojava.
Ne sumnjam da je moje odrastanje oblikovalo moj život i inspirisalo moju karijeru. Tema mog istraživanja je moderna centralna i istočna Evropa, nacionalizam i politika jezika - posebno u totalitarnim i autoritarnim režimima tog regiona u protekla dva vijeka.
Tokom moje mladosti 1980-ih, trampa je postala uobičajena, a oskudna roba se mogla kupiti samo za američke dolare. Prevelika ljetnja haljina mogla se zamijeneniti za kotlet, a gramofon koji vam nije bio potreban za veliku konzervu hrane za bebe. Činilo se da je samo sirće uvijek stajalo na skoro praznim policama prodavnica - možda su zato lica bila kisela i gotovo uvijek bez osmijeha. Zapadni eksperti su smislili prikladan termin da opišu ovo stanje. Nazvali su ga “ekonomija oskudice” - uticaj centralnog planiranja na proizvodnju i stanovništvo.
I nije samo hrana nedostajala. Sloboda je takođe bila oskudna. Poljska je, kao i sve zemlje sovjetskog bloka, držana pod “dvostrukom bravom” - što znači da je bilo teško putovati čak i u drugu socijalističku zemlju, Čehoslovačku ili Istočnu Njemačku. Morali ste da podnesete zahtjev za određenu vrstu pasoša da biste putovali u “narodne demokratije” (zemlje sovjetskog bloka) u Evropi. A nakon što se vratite kući sa putovanja, ovaj dragocjeni dokument je morao biti vraćen u u štab lokalne milicije.
Ako ste željeli da posjetite neku evropsku kapitalističku zemlju, poput Zapadne Njemačke, bila vam je potrebna druga vrsta pasoša. Ali je samo jednom članu porodice bilo dozvoljeno da ode na “truli kapitalistički zapad”. Dakle, ostali članovi porodice su ostajali kao taoci države kako bi se osiguralo da se ne usudite da prebjegnete. Nikada nisam vidio pasoš koji je dozvoljavao putovanje u sve zemlje svijeta, što je nekolicini srećnika omogućilo da putuju u SAD ili Australiju.
Za mene, i mnoge druge, domovina je bila kao jedan veliki zatvor. Stroga cenzura publikacija, filmova i televizije imala je za cilj da nas ubijedi da je život u Poljskoj i sovjetskom bloku bio mnogo bolji nego u Njujorku ili Parizu. Ali malo ko je vjerovao toj propagandi. Ljudi su tajno slušali Radio Slobodna Evropa i Glas Amerike (iako je država pokušavala da ih ometa). A tokom 1980-ih postalo je lakše kupiti zabranjene knjige u obliku samizdata.
Omladina je sanjala da pobjegne iz ovog zatvora i uživa u “normalnom životu” u nekoj “normalnoj zemlji”. Negdje gdje nema bonova i gdje su supermarketi dobro snabdjeveni, gdje bi, radeći samo jedan posao, mogli da priuštite pristojan život, stan i ljetovanje na Kanarima.
Pusti snovi, upozoravali su nas roditelji. Njihov savjet je bio da budemo tihi, da radimo ono što nam kažu učitelji ili nadzornici - i da nikada ne govorimo ono što mislimo. Na kraju krajeva, ako ste odbijali da povlađujete Komunističkoj partiji, niste hvalili poljski socijalizam - ili se čak suprotstavljali sistemu - mogli ste ostati bez željenog mjesta na univerzitetu, izgubiti stan ili završiti u zatvoru. Pedesetih godina, na vrhuncu staljinizma, ljude su čak pogubljivali zbog takvih ideoloških prestupa.
Ali, neočekivano, hladni rat između zapadnih demokratija i komunističkog sovjetskog bloka završio se 1989. godine, a dvije godine kasnije uslijedio je raspad Sovjetskog Saveza. Ova komunistička supersila je jednostavno i mirno (bar u Evropi) nestala u vazduhu, što je dovelo do toga da komunizam kao politički i ekonomski sistem nestane iz većeg dijela svijeta.
Bili smo slobodni. Posljednji generalni sekretar Sovjetskog Saveza Mihail Gorbačov bio je dobra vila, koja je ostvarila naš iskreni san. Sovjetski lider je odlučio da izgladnjivanje sopstvenog naroda kako bi držao korak sa zapadom u trci u naoružanju nije put ka uspjehu. Sistemska tranzicija koja je uslijedila, u periodu od deceniju i po, omogućila je državama bivšeg sovjetskog bloka, od Poljske i Mađarske do Rumunije i Bugarske, da pristupe NATO-u i Evropskoj uniji.
Sa tom novom slobodom, nastavio sam školovanje u Južnoj Africi i Češkoj Republici. Bavio sam se istraživanjem u Italiji, SAD i Japanu, prije angažmana na univerzitetima u Irskoj i Škotskoj.
Ali u slučaju 15 zemalja koje su nastale iz SSSR, samo su baltičke republike Estonija, Letonija i Litvanija postale istinski zapadne i demokratske. Većina, uključujući Rusiju, postale su autokratije.
Gruzija, Moldavija i posebno Ukrajina su pri tome da postanu istinske demokratije sa izgledima za članstvo u EU i NATO-u. Ipak, Turkmenistan je gotovo jednako represivan kao Sjeverna Koreja, dok se Azerbejdžan i Uzbekistan smatraju školskim primjerima represivnih i kleptokratskih diktatura. Trenutno, međutim, nijedna postkomunistička ili postsovjetska država se ne izjašnjava kao komunistička.
Kina predvodi autokratije
Sa ekonomskom i političkom propašću komunizma u sovjetskom stilu, većina komunističkih režima koje je podržavao SSSR širom svijeta, poput Etiopije, Avganistana i Južnog Jemena, takođe je propala. Komunistička Kuba je usamljeni izuzetak od ovog trenda. To karipsko ostrvo je trn u oku SAD od 1961.
Današnji komunizam, dakle, predvodi Kina - druga po veličini svjetska ekonomija. Peking je ponosno komunistički od 1949. i sada se bori protiv SAD, koje i dalje predvode - iako kolebljivo - svjetski tabor demokratija koji se smanjuje. Od 2010, sve veći broj država napušta demokratiju.
Tokom protekle decenije, demokratija je brzo unazađena u postgenocidnoj Ruandi. Isto se desilo u Etiopiji nakon građanskog rata u Tigraju, dok je demokratski napredak Arapskog proljeća poništen širom Bliskog istoka. Kao i u Putinovoj Rusiji, izborne autokratije su uspostavljene u Bugarskoj (2009), Mađarskoj (2010), Srbiji (2014), Turskoj (2015), Poljskoj (2016) i Sloveniji (2020).
Kineska populacija od 1,4 milijarde znači da petina čitavog čovječanstva živi pod njenim komunističkim režimom. Ostale tri samoproglašene komunističke države - Laos, Sjeverna Koreja i Vijetnam - graniče se sa Kinom. To je jedan novi komunistički blok pod kineskim uticajem.
Dakle, nakon dvije decenije opadanja poslije raspada sovjetskog bloka 1989, da li će komunizam 2.0 u kineskom stilu na turbo pogon - koji prihvata kapitalizam - preuzeti kontrolu?
Uspon i pad demokratije
Labavija posthladnoratovska definicija komunizma spaja kapitalizam sa socijalizmom. Sveobuhvatni princip socijalizma (koji se na zapadu vidi kao komunizam) kaže: “Od svakoga prema sposobnosti, svakome prema doprinosu. U praksi, ova mješavina socijalizma i kapitalizma u sovjetskom stilu znači autoritarni, ili čak totalitarni režim pod punom kontrolom jedne partije i (danas) kontrolom vještačke inteligencije. Ova kontrola se proteže i na ekonomiju sada kapitalističkog stila. U ovom jednopartijskom sistemu, uvijek muški vođa sam vlada. Često se za njega razvija kult ličnosti a ta nagodba je zaslađena malim stepenom države blagostanja. U većini slučajeva, ove države se predstavljaju kao komunističke. Druge, poput Bjelorusije i Venecuele, možda to zapravo ne zovu “komunizam” i toj ideologiji se može dati drugačije ime.
Na primjer, bolivarizam u Venecueli, nacionalno jedinstvo u Bjelorusiji ili džuče u Sjevernoj Koreji. Jednopartijski sistem pretvara Komunističku partiju u državu, a njenog lidera u de fakto diktatora. Nekontrolisani kolektivizam, ili sebična i populistička retorika vladajućeg diktatora koja daje prednost masama nad pojedincima, “opravdava” njegovu vladavinu i sistem. U državama poput Bjelorusije i Kine, ovo je dovelo do represije nad disidentima i izgradnje koncentracionih logora kako bi se oni uklonili iz “zdravog društva”.
Poput komunističkih država prije 1989. godine, vladajući režimi svih ovih zemalja su antizapadno nastrojeni u zvaničnoj retorici, a često i u akcijama. Ta antizapadna agresija bila je još jedna važna odlika komunističkih država 20. vijeka.
Međutim, da li će ovaj broj porasti ili opasti u 21. vijeku? Tokom dvije decenije nakon pada komunizma u Evropi, demokratija kao doktrina ljudskih i političkih prava stalno se širila svijetom. Diktatori su osjećali pritisak da održe makar privid funkcionalne izborne demokratije u svojim zemljama. Amnesti internešenal i Fridom haus uspješno su posramili autokrate podstičući ih da isprave zloglasnu taktiku i oslobode političke zatvorenike.
Ali nakon 2010. godine, ovaj trend se postepeno preokrenuo. Simbolično, te godine je kineski pisac i prodemokratski disident Liu Sjaobo dobio Nobelovu nagradu za mir. Peking se osjećao uvrijeđenim od zapada i okomio se na Liua, njegovu porodicu i prijatelje. Vlasti su mu uskratile liječenje od raka i on je prerano umro sedam godina kasnije.
Zatim, 2020. godine, pandemija je stvorila idealnu priliku za Peking da demontira demokratiju u Hong Kongu, i mjesto koje je nekada bilo svetionik političke i ekonomske slobode je palo. Autokrate svih kategorija su to primijetile.
”Veličanstveno je obogatiti se”
Ali, zar čitava ideja kapitalizma i profita nije anatema za centralna načela komunizma? I ako jeste, kako su se ove dvije suprotnosti privukle? Nakon reformi tadašnjeg kineskog lidera Denga Sjaopinga 1978, u Kini je napravljeno veliko otkriće primijenjene politike: da možete imati kapitalizam bez demokratije. Uočivši jaz na tržištu ideja, Deng je odlučio da je “veličanstveno obogatiti se”, što je značilo da je kapitalizam ideološki neutralan i da može služiti potrebama komunističkog režima.
Trenutni brak kapitalizma i komunizma je lekcija za demokrate da ne vjeruju svojim željama. Umjesto toga, često reklamirana hipoteza o demokratizujućim efektima kapitalizma mora biti stavljena na probu. Jasno je da kapitalizam ne čini autoritarnu ili totalitarnu Bjelorusiju, Kinu, Laos ili Vijetnam ništa manje autoritarnim ili više prodemokratskim ili prozapadnim. Kuba, Sjeverna Koreja i Venecuela su odbacile kapitalizam kada su postale komunističke i oklijevaju da ga ponovo prihvate. Ali kineski entuzijazam za nedemokratski kapitalizam od 2004. godine - poznat kao “pekinški konsenzus” na zapadu - mogao bi ih natjerati da uskoro slijede taj primjer.
Ekonomski uspjeh Kine, ako potraje nekoliko generacija, može dovesti do utvrđivanja komunizma u nastajanju 2.0, sa kapitalizmom kao sastavnim dijelom ove ideologije. Komunistički kapitalizam više nije oksimoron, sve dok vladajuća komunistička partija potčinjava preduzetnike svojoj ideologiji i upravljanju.
Pa koje su to specifične karakteristike nove komunističke 2.0 države? Možda je samoproglašenje komunističke države najočiglednije i da se to nađe u ustavu. Čak i ako mu neke države daju drugačije ime.
Građanska i ljudska prava su ozbiljno ograničena i često se osuđuju kao “zapadna smicalica”. Na primjer, u Kini ne postoji nijedno individualno pravo glasa, dok država zapravo posjeduje tijela građana da sa njima radi šta hoće.
Sličan nivo zlostavljanja primjetan je u Sjevernoj Koreji i Vijetnamu. A rastuća represija je takođe uočena u Bjelorusiji i na Kubi.
Zapad je nedavno postao svjestan opasnosti sa kojima se mogu suočiti njegove liberalne i demokratske vrijednosti, te činjenice da kapitalizam sam ne može da garantuje slobodu i ljudska prava. Strah da je doba imperijalizma komunističke Kine već došlo, motivisao je Australiju, Veliku Britaniju i SAD, na primjer, da osnuju novi vojni pakt. Manjkavo - i vjerovatno na oduševljenje Pekinga - sporazum AUKUS isključuje EU.
Tehnološki totalitarizam
U Kini su se tradicionalne karakteristike totalitarizma nepovratno spojile sa apetitom sistema za visokotehnološkim uslovljavanjem i nadzorom. Na primjer, potpuna kontrola muslimana iz Sinđijanga omogućena je kroz masovnu bazu podataka o DNK i dužici oka stanovništva tog regiona.
Tehnologija i vještačka inteligencija su uglavnom nenasilne metode komunizma 2.0 za proširenje potpune kontrole nad stanovništvom, osiguravajući da svaki pojedinac poštuje pravila partije. Ovo povinovanje je omogućeno i novim industrijskim kompleksom za vojni nadzor, koji će biti u središtu uspješnog komunističkog kapitalizma.
Više kontrole znači više radnih mjesta u ovom kompleksu, što se direktno pretvara u ekonomski rast, koji će se opet vratiti u finansiranje te kontrole - što je savršena povratna sprega totalitarizma, bez izlaza. I tako represija postaje prepoznata kao motor ekonomije; garancija prosperiteta za većinu (mada ne za sve).
Seizmički prelazak sa komunizma 1.0 u sovjetskom stilu, zasnovanog na teškoj industriji, na kineski komunizam 2.0 podržan vještačkom inteligencijom, može se vidjeti u različitim stepenima u tih sedam komunističkih država. Sjeverna Koreja je nedvosmisleno država komunizma 1.0. Pjongjang i dalje odbija da slijedi put komunizma 2.0, iako ga Peking tiho gura u tom pravcu (mada postoje znaci da se to možda mijenja). U međuvremenu, Kuba i Venecuela su takođe bliže komunizmu 1.0, i dalje prave nepragmatične izbore zasnovane na idealizmu i ideologiji. Na drugom kraju spektra, Bjelorusija, Laos i Vijetnam koriste sve što je ekonomski isplativo (sve dok vladajuća partija kontroliše proizvodnju i profit). Oni su savjesni kineski đaci, skloni primjeni komunizma 2.0.
Ukoliko svjetske demokratije ne pronađu atraktivna i efikasna rješenja za socioekonomske probleme kao što su nezaposlenost, pad životnog standarda i prihoda, i nedostupna medicinska njega, bojim se da će komunizam 2.0 pobijediti. U ovom scenariju, broj komunističkih država će rasti, a individualne i političke slobode će se smanjivati.
Srbija, Mađarska, Bugarska i Poljska po kineskom modelu
Kineska inicijativa Pojas i put (BRI) je upravo tip ambicioznog projekta koji u ovom trenutku akutno nedostaje svjetskim demokratijama. Plan je da se poveže i izgradi koordinirana mreža željezničkih, drumskih i pomorskih koridora koji će obuhvatiti čitavu Afriku, Aziju i Evropu radi nesmetanog izvoza proizvoda iz Kine i lakog uvoza sirovina u ovu komunističku silu.
Ne samo da BRI već olakšava kinesku eksploataciju Evroazije i Afrike, nego funkcioniše i kao glavna pokretna traka za globalno širenje komunizma 2.0.
Usvajanje kineskog modela - mješavine politike socijalne države sa rastućim autoritarnim tendencija i težnjom jedne stranke da preuzme svu vlast, vidljivo je u današnjoj Evropi od 2015, bilo u Bugarskoj, Mađarskoj, Poljskoj ili Srbiji. Nije iznenađenje da su proautoritarni lideri ovih zemalja oduševljeni kineskim ekonomskim i političkim uspjehom. Oni se nadaju da će uspostaviti privilegovane veze i saradnju sa komunističkom supersilom i možda nisu posljednje zapadne države koje su pale pod uticaj njene čarolije.
Da bi pridobile naklonost Pekinga, evropske države koje teže autokratiji, urušavaju demokratiju i ograničavaju politička prava i slobode kod kuće. Poljska je od 2015. više pita rizikovala desetine milijardi eura razvojne pomoći EU odbacivanjem osnovnog principa pravnog primata EU. Suočen sa sve većim osudama, poljski premijer je 2017. godine rekao da to nije važno, jer bi u tom slučaju Kina ponudila Poljskoj više novca nego Brisel.
Bojim se da ću, nakon djetinjstva u komunističkoj Poljskoj, možda morati da proživim starost pod komunističkim 2.0 režimom obnovljenog ugnjetavanja. Koliko god njena fasada bila šarena i visokotehnološka, nametanje pravila partije u ovoj mogućoj budućnosti biće brže i totalitarnije nego u prošlosti sovjetskog bloka prije sajber prostora.
Ogromne baze podataka DNK i dužice oka građana učiniće nemogućim lažiranje ličnih identifikacija, dok će sveprisutni onlajn, mobilni i CCTV nadzor uništiti privatnost i svaku mogućnost organizovanog neslaganja.
Pred budnim okom države, svaka osoba će stajati gola bez drugog izbora osim da izvrši nalog autokrate ili će nestati i umrijeti, zaboravljena od svih, van vidokruga u “crnom zatvoru” ili u zvanično nepostojećem koncentracionom logoru.
Čak će i sjećanje na takvog ideološkog zlotvora biti izbrisano iz glava ljudi, zahvaljujući usponu “suverenog interneta” koji kontroliše država. Kao što je Džordž Orvel predvidio u knjizi “1984”: “Ko kontroliše prošlost, kontroliše budućnost.”
Autor je profesor moderne istorije na Univerzitetu Sent Endruz
(theconversation.com) Prevela i priredila: Angelina Šofranac
Bonus video:
