NATO je neprikladan za Evropu dvadeset prvog vijeka. Ne zato što to kaže ruski predsjednik Vladimir Putin ili zato što Putin pokušava da iskoristi prijetnju šireg rata u Ukrajini da prisili tu zemlju na neutralnost i da zaustavi širenje alijanse. Nego zato što NATO pati od ozbiljne greške u dizajnu: protežući se se duboko u grotlo istočnoevropske geopolitike, on je prevelik, suviše loše definisan i previše provokativan.
Osnovan 1949. da zaštiti zapadnu Evropu, NATO je u početku bio trijumf. Držao je napredujući Sovjetski Savez na odstojanju, čuvao mir i omogućio ekonomsku i političku integraciju zapadne Evrope. Po završetku Hladnog rata, SAD i razne zemlje u centralnoj i jugoistočnoj Evropi podstakle su dramatično proširenje alijanse, otvarajući vrata NATO-a za više od deset zemalja u uzastopnim krugovima širenja. Danas je alijansa labavo i nezgrapno čudovište od 30 zemalja, obuhvatajući Sjevernu Ameriku, zapadnu Evropu, baltičke države i Tursku. Ovaj prošireni NATO se koleba između napada i odbrane, vojno je intervenisao u Srbiji, Avganistanu i Libiji. Sama golemost alijanse i mutnost njene misije rizikuju da upletu NATO u veliki evropski rat.
Da bi pojednostavio svoju stratešku svrhu i poboljšao odbrambene kapacitete, NATO bi trebalo javno i eksplicitno da se odrekne dodavanja članova. Alijansa bi trebalo da jasno stavi do znanja da je njena duga faza širenja završena. Prekid politike otvorenih vrata, koliko god to bilo teško sprovesti, i preispitivanje bezbjednosne arhitekture centralne i istočne Evrope, ne bi bio ustupak Putinu. Naprotiv, to je neophodno da bi najuspješniji savez 20. vijeka istrajao i napredovao u 21.
Veće ne znači bolje
Prvobitni NATO savez imao je tri glavne funkcije. Prva i najvažnija je bila odbrana. SSSR se tokom Drugog svjetskog rata brzo kretao zapadno, gutajući nezavisne nacije i učvršćujući se kao velika evropska sila. NATO nije preokrenuo ovaj trend, već je njime upravljao tako što je odredio prostor preko kojeg SSSR ne može ići. Drugo, NATO je riješio endemski problem zapadnoevropske bezbjednosti i, naročito, problem naizmjeničnog francuskog, njemačkog i britanskog antagonizma. Transformisanje Francuske, Njemačke i Ujedinjenog Kraljevstva iz periodičnih neprijatelja u čvrste saveznike bio je recept za trajni mir. Konačno, NATO je garantovao angažovanje SAD u evropskoj bezbjednosti, upravo ono što Prvi svjetski rat i njegove zbunjujuće posljedice nisu uspjeli.
Od 1949. do 1989. godine, NATO je ispunio sve ove ključne funkcije. SSSR nikada nije poslao tenkove kroz klanac Fulda. Umjesto toga je stvorio sovjetsku verziju NATO-a, Varšavski pakt, koji je bio posvećen suprotstavljanju američkoj moći u Evropi, obuzdavanju Njemačke i učvršćivanju sovjetskog vojnog prisustva od istočnog Berlina preko Praga do Budimpešte. U zapadnoj Evropi, NATO je tako efikasno održavao mir da je ova funkcija alijanse skoro zaboravljena. Rat između Francuske i Njemačke postao je nezamisliv, što je omogućilo konačno stvaranje Evropske unije. Uprkos Vijetnamskom ratu, Votergejtu i energetskoj krizi 1970-ih, SAD se nikada nisu povukle iz Evrope. Vašington nije bio ništa manje posvećen evropskoj bezbjednosti 1989. nego 1949. Drugim riječima, NATO je funkcionisao briljantno.
Ali onda je došao dramatičan period redefinisanja. Predsjednici Bil Klinton i Džordž V. Buš zasnivali su politiku NATO-a na dvije pretpostavke. Prva je bila da je NATO najbolje sredstvo za garantovanje evropskog mira i bezbjednosti. Duh francusko-njemačkog pomirenja mogao se širiti zajedno sa NATO-om, tako se razmišljalo, smanjujući rizik od toga da neka nesvrstana evropska država nabavi nuklearno oružje i odmetne se. Na sličan način, širenje NATO-a je viđeno kao zaštita od Rusije. Njemački kancelar Helmut Kol i mnogi istočnoevropski lideri su osjetili da su 1990-te bile anomalija i da će se Moskva prije ili kasnije vratiti u formu. Kada se to desi, prošireni NATO bi mogao biti bedem protiv Rusije, što je prvobitni savez bio protiv Sovjetskog Saveza.
Druga pretpostavka u osnovi širenja NATO-a proizilazila je iz optimističnih ideja o međunarodnom poretku. Možda je Rusija bila na putu ka demokratiji, a ruska demokratija bi prirodno uživala u saradnji sa NATO-om. Možda Rusija nije postajala demokratija, ali bi ipak bila obavezana poretkom koji predvode Amerikanci. Kancelarija za planiranje politike Stejt departmenta objavila je 2001. dokument pod naslovom "Zašto bi NATO trebalo da pozove Rusiju da se pridruži". To nije trebalo da se desi, ali su američki kreatori politike pretpostavljali da će magnetni zapadni model privući Rusiju Evropi kao i niz zemalja koje još nisu u NATO-u: Jermeniju, Azerbejdžan, Bjelorusiju, Gruziju, Moldaviju i Ukrajinu. NATO i zapadni politički model bi išli naprijed ruku pod ruku. S obzirom na to koliko je NATO do sada dobro radio, više NATO-a bi po definiciji značilo više mira, više integracije, više reda.
Ne može se odvojiti od nestabilnosti u istočnoj Evropi
Ispostavilo se da pogrešne obje pretpostavke koje stoje iza širenja NATO-a. Struktura stvorena za zapadnu Evropu sredine vijeka imala je malo smisla za istočnu Evropu nakon Hladnog rata. Prvobitni NATO je bio ograničen - Gvozdenom zavjesom, geografijom i politikom. Austrija i Finska su formalno bile neutralne, ali su odanost jasno iskazale tako što su tiho podržavale imperative zapadne bezbjednosti. Štaviše, užasi II svjetskog rata ugušili su nacionalizam u zapadnoj Evropi, koja ima istoriju jakih država-nacija. Nakon 1945. nije bilo otvorenih pitanja o granicama među njima. Nijedna spoljna sila, ni SSSR, ni Kina, nije bila voljna da mijenja granice zapadne Evrope. Tako je NATO mogao da se ističe u ulozi koja mu pripada - odbrambenog vojnog saveza.
Prošireni NATO djeluje potpuno drugačije u istočnoj Evropi. U 2022. godini nema ekvivalenta Gvozdenoj zavesi, a na istoku Evrope geografija ne ograničava širenje NATO-a. Umjesto toga, alijansa je nespretno i nasumično rasprostranjena po istočnoj Evropi. Kalinjingradska oblast je malo rusko ostrvo unutar mora teritorije NATO-a, koja se proteže krivudavom linijom od Estonije do Crnog mora. NATO 21. vijeka je zapleten u teško pitanje gdje se završava zapadna granica Rusije i počinje istočna granica Evrope, pitanje koje je od 17. vijeka bilo uzrok bezbrojnih ratova, od kojih su neki potekli od ruskog imperijalizma, a neki od invazija Zapada. NATO nasumično prelazi na desetine linija podjele na nemilosrdnom igralištu imperija, država-nacija i etničkih grupa u istočnoj Evropi. Alijansa nije uzrok regionalne nestabilnosti, ali kao neneutralno prisustvo i predmet ruskog neprijateljstva, ne može se odvojiti od te nestabilnosti. Možda kada bi sve evropske zemlje (osim Rusije) bile članice NATO-a, alijansa bi mogla da bude efikasan bedem protiv Moskve, ali to nikako nije slučaj.
Nepredviđene opasnosti širenja NATO-a pogoršala je politika otvorenih vrata, koja istočni bok alijanse čini neshvatljivim. Objava NATO-a iz 2008. da će Ukrajina i Gruzija jednog dana postati članice bila je u najboljem slučaju aspirativna, a u najgorem neiskrena. Ipak, potencijal za pomjeranje granice NATO-a na istok je veoma stvaran, kao što su naglasili nedavni razgovori o potencijalnom pristupanju Finske i Švedske. Štaviše, želja ukrajinske vlade da uđe u NATO uplela je alijansu u najeksplozivniji etnonacionalistički sukob u regionu, čak i ako zagovornici autonomije NATO vide članstvo Ukrajine kao čisto pitanje poštovanja povelje alijanse, koja propisuje politiku otvorenih vrata, ili bogom dano pravo Kijeva da bira svoje saveznike. Odbrambeni savez nije opremljen da se nosi sa sukobom između nečlanice koja traži članstvo i nuklearne sile koja je pakleno sklona uskraćivanju tog članstva. To je sukob koji NATO može samo da izgubi i koji bi čak mogao da ugrozi postojanje alijanse ako bi država članica poput Poljske ili Litvanije bila uvučena u tekući rat između Rusije i Ukrajine.
Dodatni rizik za širenje NATO-a je međunarodni poredak oko njega. Umjesto da želi da se pridruži poretku koji predvode SAD u Evropi, Rusija nastoji da izgradi sopstveni međunarodni poredak i da obuzda američku moć. Ironično, proširenje NATO-a ili njegovo obećanje pomažu Putinu u ovom nastojanju. To podržava njegov narativ o zapadnoj izdaji i pred ruskom javnošću opravdava ruski intervencionizam. U Rusiji se NATO doživljava kao stran i neprijateljski. Njegovo širenje je stub Putinovog domaćeg političkog legitimiteta. Putin se vodi logikom da je Rusiji potreban lider koji može reći "ne" alijansi stvorenoj da Moskvi kaže "ne".
Povratak odbrani
NATO mora promijeniti pravac tako što će javno i eksplicitno odbiti da primi nove članice. Ni u kom slučaju ne bi trebalo da krši obaveze prema zemljama koje su se već pridružile - kredibilitet SAD u Evropi zavisi od njihovog poštovanja - ali mora preispitati pretpostavke koje su bile osnova širenja NATO-a 1990-ih. S obzirom na to da je alijansa već pretjerano proširena u jednom od najopasnijih svjetskih regiona, prijem Ukrajine bio bi strateško ludilo. Apsurdnost zapadne politike otvorenih vrata je sama po sebi uvredljiva za Ukrajinu (i Gruziju) i vremenom će stvoriti zlu volju prema Vašingtonu. Čak i ako svi znaju da je ono što govore u suprotnosti sa stvarnošću, Ukrajinci i Amerikanci podjednako mute vodu i odvlače pažnju time što ne pričaju iskreno.
Sjedinjenim Državama je potrebna nova strategija za postupanje sa Rusijom u istočnoj Evropi, koja se ne oslanja prvenstveno na NATO. Alijansa je tu da brani svoje članice, a zatvaranje otvorenih vrata bi joj pomoglo u tome. Nema sumnje da bi okončanje ekspanzije zahtijevalo tešku diplomatiju. To bi bilo u suprotnosti sa često ponavljanim obećanjima američkih i evropskih zvaničnika i bilo bi bez presedana. Međutim, savez koji ne može djelovati u sopstvenom interesu i koji se drži opovrgnutih pretpostavki, potkopaće sebe iznutra. Opstanak zahtijeva reformu, a okončanje članstva u NATO-u omogućilo bi pristup koji je prilagođen složenostima regiona, međunarodnom poretku u kome zapadni model ne dominira i revizionizmu Putinove Rusije, koji neće nestati u skorije vrijeme.
SAD i njihovi evropski saveznici i partneri trebalo bi da predlože novu instituciju za saradnju sa Rusijom, koja bi se fokusirala na upravljanje krizama, sprečavanje sukoba i strateški dijalog. NATO ne bi trebalo da igra nikakvu ulogu u tome. Vrijedi poslati poruku Moskvi, možda za lidera koji dođe nakon Putina, da NATO nije od suštinskog značaja za evropsku bezbjednost. Najvažnije je da Vašington nastavi oprezno. Status kvo je nesiguran, i vrijedi se boriti za svaki centimetar koji se može dobiti od američko-evropsko-ruske diplomatije. Šanse da će takva diplomatija uspjeti su male, ali bi bila neoprostiva greška ne dati joj šansu.
NATO nikako ne bi trebalo da krši obaveze prema zemljama koje su se već pridružile - kredibilitet SAD u Evropi zavisi od njihovog poštovanja - ali mora da preispita pretpostavke koje su bile osnova širenja NATO-a tokom 1990-ih
Umjesto da se oslanja na NATO, Vašington bi trebalo da koristi ekonomsko državništvo u nadolazećim sukobima sa Rusijom. Zajedno sa EU, SAD bi mogle da primijene kombinaciju sankcija, mjera za blokiranje transfera tehnologije i napora da izoluju Rusiju od evropskog i američkog tržišta kako bi izvršili pritisak na Rusiju povodom Ukrajine i drugih oblasti neslaganja. Ovo teško da je nova ideja, ali ruska ne tako moderna ekonomija i relativna finansijska slabost čine je dobrom metom za takve mjere.
U slučaju novog vojnog sukoba sa Rusijom, SAD bi trebalo da formiraju ad hok koaliciju sa saveznicima i partnerima kako bi se suočili sa mogućim prijetnjama umjesto direktnog uključivanja NATO-a (osim ako Rusija ne napadne neku članicu NATO-a). Od 1991. godine, učinak alijanse na teritoriji izvan država članica je šarolik, uključujući neuspjele misije u Avganistanu i Libiji. Ove nezgode van terena dokazuju da savez treba da igra odbranu, a ne napad.
Zatvaranje otvorenih vrata NATO-a neće riješiti probleme Vašingtona sa Rusijom. Ti problemi prevazilaze alijansu. Ali okončanje širenja NATO-a bio bi čin samoodbrane za samu alijansu i donio bi joj darove koji dolaze sa većim ograničenjem i većom jasnoćom.
autor je profesor istorije na Katoličkom univerzitetu Amerike i autor knjige: "Napuštanje Zapada: Istorija jedne ideje u američkoj spoljnoj politici"
Članak je objavljen u časopisu "Forin afers"
Prevela i priredila: Angelina Šofranac
Bonus video:
