Ako bi me neki ministar spoljnih poslova pitao za savjet, što je malo vjerovatno, možda bih počeo riječima: “Poštujte moć nacionalizma”. Zašto? Zato što kad se osvrnem na veći dio prošlog vijeka i razmotrim ono što se dešava danas, čini se da je neuvažavanje tog fenomena odvelo mnoge lidere (i njihove zemlje) u skupe katastrofe. O tome sam već govorio - 2019, 2011. i 2021 - ali noviji događaji pokazuju da je potrebno podsjećanje.
Šta je nacionalizam? Odgovor ima dva dijela. Prvo, počinje shvatanjem da se svijet sastoji od društvenih grupa koje dijele važna kulturna obilježja, (zajednički jezik, istoriju, porijeklo, geografsko porijeklo, itd), a vremenom su neke od ovih grupa vidjele sebe kao dio jedinstvene cjeline: nacije. Tvrdnje nacije o njenom suštinskom karakteru ne moraju biti striktno tačne ni u biološkom ni u istorijskom smislu. (Zaista, nacionalni narativi su obično iskrivljene verzije prošlosti.) Ono što je važno je da pripadnici jedne nacije istinski vjeruju da su jedno.
Drugo, doktrina nacionalizma dalje tvrdi da ima pravo da upravlja sobom i da njome ne bi trebalo da vladaju ljudi spolja. U vezi sa tim, ovaj stav ima tendenciju da učini da postojeće nacije zaziru od onih koji ne pripadaju njihovoj grupi, uključujući imigrante ili izbjeglice iz drugih kultura koji možda pokušavaju da uđu i borave na njihovoj teritoriji. Istina je da migracija traje milenijumima, mnoge države sadrže nekoliko nacionalnih grupa, i asimilacija je moguća i dešava se vremenom. Bez obzira na to, prisustvo ljudi koji se ne smatraju dijelom nacije često je goruće pitanje i može biti moćan okidač za sukob.
Putin i njegovi saradnici su zaboravili da su nacije često voljne da istrpe ogromne gubitke i bore se kao tigrovi da se odupru stranim osvajačima i to je upravo ono što Ukrajinci rade
Sada, razmotrimo kako je nacionalizam izbacio iz kolosijeka lidere koji nisu bili svjesni njegove moći.
Prvi dokaz je, naravno, neuspjeh ruskog predsjednika Vladimira Putina da shvati kako ukrajinski nacionalizam može osujetiti njegov pokušaj da povrati ruski uticaj u Ukrajini brzom i uspješnom vojnom kampanjom. Ruski ratni napori su od početka skloni greškama, ali je žestoki i neočekivani otpor Ukrajinaca najvažnija prepreka na putu Rusije. Putin i njegovi saradnici su zaboravili da su nacije često voljne da istrpe ogromne gubitke i bore se kao tigrovi da se odupru stranim osvajačima i to je upravo ono što Ukrajinci rade.
Međutim, Putin nije jedini svjetski lider koji je pogriješio na ovaj način. Tokom većeg dijela 20. vijeka, evropski vladari ogromnih kolonijalnih carstava vodili su duge, skupe i na kraju neuspješne kampanje sa ciljem da nemirne nacije drže pod svojim imperijalnim uticajem. Ti napori su propali skoro svuda - u Irskoj, Indiji, Indokini, većem dijelu Bliskog istoka i većem dijelu Afrike - i to uz strašne ljudske gubitke. Napori Japana da osvoji i uspostavi sferu uticaja u Kini nakon 1931. bili su jednako neuspješni.
Kada je u pitanju shvatanje značenja nacionalizma, SAD nisu prošle puno bolje. Iako su američki diplomata Džordž Kenan i drugi američki zvaničnici uvidjeli da je nacionalizam moćniji od komunizma i da su strahovi od “komunističkog monolita” bili pretjerani, većina američkih zvaničnika je i dalje bila zabrinuta da će ljevičarski pokreti žrtvovati sopstvene nacionalne interese i ispuniti zahtjeve Moskve iz ideoloških razloga. Tokom Vijetnamskog rata, slično sljepilo za moć nacionalizma navelo je američke lidere da potcijene cijenu koju je Sjeverni Vijetnam bio spreman da plati za ponovno ujedinjenje zemlje. Sovjetski Savez nije imao uspjeha kada je napao Avganistan 1979. jer nije shvatio koliko će se Avganistanci žestoko boriti da odbiju stranog okupatora.
Tužno je što američki lideri nisu naučili puno iz ovih iskustava. Nakon 11. septembra 2001, administracija Džordža V. Buša je ubijedila sebe da će biti lako zbaciti postojeći režim i zamijeniti ga blistavom novom demokratijom jer je pretpostavila da Iračani i Avganistanci žude da budu slobodni i da će pozdraviti američke vojnike kao oslobodice. Umjesto toga, administracija je dobila tvrdoglav i na kraju uspješan otpor lokalnog stanovništva koje nije htjelo da prima naređenja od okupatorske vojske ili da prihvati zapadne vrijednosti i institucije.
Prvi odgovor svake članice EU kad god izbije kriza nije da se obrati Briselu nego sopstvenim izabranim zvaničnicima
Neuspjeh uvažavanja moći nacionalizma nije ograničen samo na ratove i osvajanja. Jedan od razloga zbog kojih je stvorena Evropska unija bio je da se prevaziđu nacionalne vezanosti, da se pospješuje zajednički evropski identitet i ublaže konkurentski pritisci koji su stalno dovodili do razornih evropskih ratova. Može se reći da EU ima umirujuće efekte (mada bih rekao da su drugi faktori važniji), ali nacionalni identiteti ostaju trajni dio evropskog političkog pejzaža i nastavljaju da iznevjeravaju očekivanja elite.
Prije svega, sama struktura EU privileguje nacionalne vlade koje ne žele da prenesu previše ovlašćenja na Brisel. Između ostalog, ovo objašnjava zašto uglavnom propadaju stalni napori EU da uspostavi “zajedničku spoljnu i bezbjednosnu politiku”. Što je još važnije, prvi odgovor svake države kad god izbije kriza nije da se obrati Briselu nego sopstvenim izabranim zvaničnicima. Jedinstvo je upadljivo nedostajalo tokom krize eurozone 2008. i tokom pandemije kovida-19. Umjesto toga, važilo je pravilo svaka zemlja za sebe.
Nadalje, neuspjeh da se uvaži trajna privlačnost nacionalizma pomaže nam da shvatimo zašto je toliko posmatrača potcijenilo rizik od breksita ili neočekivanu pojavu tvrdolinijaških nacionalističkih partija. Vladajuća poljska stranka Prava i pravde i Fides mađarskog premijera Viktora Orbana trijumfovale su jer su manipulisale prije svega osjećajem nacionalizma obiju država na načine koji su direktno suprotni liberalnim vrijednostima EU.
Svako koga i dalje zbunjuje Trampova politička privlačnost mora shvatiti da je on iskoristio moć nacionalizma efikasnije nego bilo ko u savremenoj američkoj politici
I posljednje, ali nikako najmanje važno, neočekivana politička karijera bivšeg američkog predsjednika Donalda Trampa puno duguje njegovoj sposobnosti da se promoviše kao žestoki američki nacionalista i kao antipod navodno dekadentnoj globalističkoj eliti koju je optužio za izdaju SAD. Njegov politički program i javna persona su isturili u prvi plan nostalgični nacionalizam, bilo preko slogana “Učinimo Ameriku ponovo velikom”, mantre “Amerika na prvom mjestu” ili njegovog otvorenog neprijateljstva prema (nebijelim) imigrantima. Svako koga i dalje zbunjuje Trampova politička privlačnost mora shvatiti da je on iskoristio moć nacionalizma efikasnije nego bilo ko u savremenoj američkoj politici.
Imajući u vidu obilje dokaza o trajnom značaju nacionalizma, zašto ga toliko pametnih lidera potcjenjuje? Nisam siguran, ali je jedna od centralnih karakteristika nacionalizma mogla bi biti dio problema, slično grešci u softveru. Ne samo da nacije sebe vide kao jedinstvene i posebne, nego su takođe sklone da sebe smatraju superiornim u odnosu na druge i time predodređenim da trijumfuju u slučaju da izbije sukob. Ova slijepa tačka otežava da se uvidi da joj druga nacija može biti ravnopravna (ili, ne daj bože, superiorna). Nekim Amerikancima je bilo teško da shvate kako bi ih Vijetkong ili talibani mogli pobijediti, i čini se da je Putinu bilo teško da shvati da Ukrajinci, koje smatra inferiornim, mogu i da će ustati protiv ruske invazije.
Elite takođe mogu zanemariti moć nacionalizma ako žive u transnacionalnom, kosmpolitskom mjehuru. Ako svake godine idete na konferenciju Svjetskog ekonomskog foruma koji se održava u Davosu u Švajcarskoj, ako sklapate poslovne ugovore širom svijeta, družite se sa ljudima sličnog razmišljanja iz velikog broja različitih država i u inostranstvu živite ugodno kao u rodnoj zemlji, lako je izgubiti iz vida kako ljudi izvan vašeg društvenog kruga zadržavaju snažnu vezanost za mjesta, lokalne institucije, i njihov osjećaj pripadnosti naciji. Naglasak liberalizma na pojedinca i njegova/njena/njihova individualna prava je još jedna slijepa tačka, utoliko što nam skreće pažnju sa društvenih veza i posvećenosti grupnom opstanku koje mnoge grupe smatraju važnijim od individualne slobode.
Stoga ako bi neki politički lider od mene tražio savjet ili želio da zna šta mislim o nekom spoljnopolitičkom manevru koji razmatra, pitao bih ga da li je uzeo u obzir nacionalizam i podsjetio ga na to šta se dešava kada ga velike sile ignorišu. I parafrazirao bih marksističkog revolucionara Lava Trockog: Ti možda nisi zainteresovan za nacionalizam, ali nacionalizam jeste za tebe.
Autor je kolumnista časopisa “Forin polisi” i profesor međunarodnih odnosa na Univerzitetu Harvard
Prevela i priredila: Angelina Šofranac
Bonus video:
