Mnogo govori činjenica da je prvo pitanje koje sam vidio postavljeno u medijima nakon što je iranski predsjednik Ebrahim Raisi poginuo kada se njegov helikopter srušio u planinskom sjeveroistočnom dijelu zemlje pri povratku iz Azerbejdžana u maju bilo da li su Sjedinjene Države imale udjela u tome. U istom smislu, među pitanjima koja su se pojavila u vezi sa nedavnim putovanjem ruskog predsjednika Vladimira Putina u Pjongjang, osim njegovog uticaja na tinjajuće tenzije širom Azije, bilo je koje mogućnosti pruža njegova spremnost da se udalji dalje od Kremlja. Naime, da li bi Sjedinjene Države i njihovi saveznici trebalo da pokušaju da svrgnu Putina omogućavajući državni udar u njegovom odsustvu ili da ga ubiju tokom takvih putovanja? Odgovor leži u procjeni rizika naspram koristi.
Šta bi se dobilo ubistvom Putina? Ako bi se uporedio status kvo sa posljedicama Putinovog nasilnog uklanjanja, da li bi prijetnja Rusije prema Sjedinjenim Državama i njihovim saveznicima bila smanjena? Da li bi se ruske trupe povukle iz Ukrajine i prestale da predstavljaju prijetnju saveznicima NATO-a u Baltiku i Istočnoj Evropi? Ili bi ruske namjere postale još više neprijateljske i manje predvidljive? Uprkos Putinovoj opsesiji intrigama, poricanju i obmanama, on je prilično predvidljiv. Zaista, Sjedinjene Države, sa Britanijom koja se kretala u istom pravcu, bile su izuzetak među saveznicima NATO-a, da ne spominjemo samu Ukrajinu, prilično uvjereno predviđajući Putinove planove za napad.
Da li bi Sjedinjene Države to učinile? Istorija pokazuje da su SAD odobravale nasilje sponzorišući svrgavanje demokratski izabranih antagonističkih režima u Iranu 1953. i Čileu 1973. godine, dok su istraživanja Čerčovog komiteta dokumentovala višestruke pokušaje CIA da ubije Fidela Kastra na Kubi.
U novije vrijeme, Sjedinjene Države nisu ni pokušavale da sakriju svoju ulogu u ubistvu komandanta Kuds snaga Iranske revolucionarne garde, Kasema Sulejmanija, u januaru 2020. godine, što je istorijski presedan koji se mogao smatrati činom rata. Od 11. septembra, američka strategija borbe protiv terorizma je u praksi bila zasnovana na atentatu. Mantra “pronađi, fiksiraj, okončaj” je još jedan eufemizam za preventivni lov na i ubijanje terorista u inostranstvu prije nego što napadnu američko tlo.
Iako ovi slučajevi kolektivno demonstriraju spremnost američke vlade da preduzme ozbiljne, smrtonosne akcije u ime nacionalne bezbjednosti, kada su odvojeni od transnacionalnih terorističkih ciljeva, samo je napad na Sulejmanija izveden dok je bio u inostranstvu. Operacije svrgavanja Mohamada Mosadika u Iranu, Salvadora Aljendea u Čileu i Kastra na Kubi zavisile su od unutrašnjih elemenata koji su olakšavali zavjere.
Promjena režima nije uvijek isplativa
Pored ovih slučajeva i mogućeg učešća u drugima, američke vlasti su vjerovatno više favorizovale status kvo predvidljivog protivnika. Promjena režima nije se dobro pokazala za interese SAD-a. Svrgavanje Sadama Huseina u Iraku nije bio mali faktor u pokretanju Arapskog proljeća, sa efektima koji i dalje odjekuju širom Bliskog istoka, što se ogleda u nerazriješenim građanskim ratovima u Libiji, Siriji i Jemenu, kao i u stalnoj političkoj nestabilnosti u Egiptu i Tunisu.
Američka okupacija Iraka takođe je olakšala uspon Islamske države. I Talibani su na kraju nadživjeli Sjedinjene Države u Avganistanu, vraćajući se na vlast i pored 20 godina prosipanja američke krvi i resursa, a sada pružaju utočište pobunjeničkim grupama koje prijete Pakistanu, Iranu, susjedima iz Centralne Azije i Kini.
Sklonost ka prihvatanju poznatog statusa kvo dodatno je ojačana kada je ta zemlja naoružana nuklearnim oružjem. Što se tiče Rusije, čak i pod najidealnijim okolnostima u kojima bi američka vlada mogla da ukloni Putina i sakrije da je učestvovala u tome, koliko je Vašington siguran da bi stabilno i manje neprijateljsko rukovodstvo došlo na njegovo mjesto?
U Rusiji, kao i u većini autokratija, moć leži kod onih koji kontrolišu instrumente moći nacije - prije svega oružje, ali isto tako i novac, infrastrukturu, prirodne resurse, veze i znanje o tome gdje se skrivaju tajne. Ta moć je trenutno koncentrisana unutar malog kruga sedamdesetogodišnjaka, gotovo svi imaju jake veze sa Putinom, KGB-om iz doba Hladnog rata i Sankt Peterburgom. Ruske oružane snage su jake u smislu trupa i alata, ali pod Putinom, kao i u sovjetskim danima, drže ih na kratkoj uzici i pažljivo prate, sa malo diskrecionog autoriteta za izvlačenje oružja ili izlazak iz garnizona.
Ko bi mogao od bliskih ljudi da svrgne Putina
Tri organizacije koje su najsposobnije da se okrenu protiv Putina i Kremlja su Federalna služba bezbednosti, ili FSB; Rosgvardija, ili Nacionalna garda; i Predsednička služba bezbjednosti unutar Federalne službe za zaštitu, ili FSO. FSB je ruska unutrašnja bezbjednosna i obavještajna ruka preko koje Putin vlada s obzirom na njenu relativnu masivnost i sveprisutnost u svim institucijama zemlje. FSB sprovodi Putinovu vlast, nadgleda neslaganja, zastrašuje, kažnjava i održava veze sa organizovanim kriminalom. Rosgvardija je Putinova surova snaga. Osnovana je 2016. godine, okupivši milicije ministarstva unutrašnjih poslova koje su bile odgovorne na razne načine za unutrašnji red i graničnu bezbjednost, kako bi bila Putinova duga crvena linija protiv protesta, pobuna i oružanih pokušaja puča.
Aleksandar Bortnikov vodi FSB, nakon što je naslijedio Nikolaja Patruševa, koji je slijedio Putina i od tada je služio kao jedan od njegovih glavnih poručnika. Do nedavno, Patrušev je služio kao šef ruskog Savjeta bezbjednosti i vjerovatno je bio broj dva u Kremlju, a možda i dalje jeste, uprkos tome što je postao savjetnik predsjednika. Bortnikov, kao i Patrušev, dijeli Putinov pogled na svijet, paranoju prema Zapadu, političku filozofiju i glorifikaciju stare sovjetske imperije.
Bortnikova smatraju Putinovim najpouzdanijim i najvjernijim podređenim, i zauzvrat, osobom koja je najbolje pozicionirana da ga svrgne, ako to želi. Dok se Bortnikov ne ističe puno, ograničeni uvidi sugerišu određeni stepen skromnosti i kontrolisane ambicije, iako neprovjerene glasine sugerišu zdravstvene probleme. Njegov zamjenik, Sergej Borisovič Koroljev, otprilike deset godina mlađi, smatra se efikasnim, slično nemilosrdnim, ali možda previše ambicioznim i oholim u svojim odnosima sa ruskim organizovanim kriminalom. Vjerovatno je da Putin vidi svjetlu budućnost za Koroljeva, ali je i dovoljno rezervisan kako bi još procjenjivao i sačekao Koroljeva da sazri prije nego što ga postavi za Bortnikovog nasljednika.
Rosgvardijom, koju čini više od 300 hiljada ljudi, komanduje dugogodišnji bivši Putinov tjelohranitelj Viktor Zolotov. Takođe dio Putinove sedamdesetogodišnje ekipe iz Sankt Peterburga, sa značajnim vezama sa organizovanim kriminalom u prošlosti, Zolotov se donekle pojavio iz sjenke nakon pobune bivšeg vođe Vagnerove grupe Jevgenija Prigožina u junu 2023. Zolotov je preuzeo zasluge za zaštitu Moskve i javno razmišljao o tome kako će njegova organizacija vjerovatno rasti i obezbijediti više resursa kako bi se lakše bavila svojim odgovornostima.
Zolotov možda nije tako obrazovan ili sofisticiran kao Putinovi tradicionalni siloviki (osoba koja radi za državu i kojoj je dozvoljeno da koristi silu protiv građana ili drugih), svi bivši veterani KGB-a iz doba Hladnog rata, ali kao neko ko se sa pozicije uličnog razbojnika iz Sankt Peterburga uspio na ljestvici, upotreba sile kako bi postigao svoje ciljeve mu nije strana.
Malo se zna o Zolotovljevoj politici osim lojalnosti prema svom šefu, ali nema dokaza da bi mogao da ponudi progresivnu alternativu, manje neprijateljski nastrojenu prema Zapadu. Kao što Putin inače radi za sve one u svom unutrašnjem krugu kako bi osigurao njihovu lojalnost, tako su i Zolotovljevi članovi porodice nagrađeni zemljom, poklonima i ključnim funkcijama. Na primjer, Patruševljev sin je sada zamjenik premijera.
FSO uključuje Predsjedničku službu bezbjednosti, oko 50.000 trupa, i odgovorna je za blisku fizičku zaštitu Putina. Malo se zna o njenom direktoru, Dmitriju Viktoroviču Kočnjevu, sada 60-godišnjaku, čija tajanstvena zvanična biografija ukazuje da je rođen u Moskvi, služio u vojsci od 1982. do 1984. godine, a zatim ušao u “bezbjednosne agencije SSSR-a i Ruske Federacije” od 1984. do 2002. godine, nakon čega je zvanično dodijeljen FSO-u.
Ako bi Kočnjev želio da ubije Putina, imao bi dovoljno vremena da postigne taj cilj, ali je malo vjerovatno da bi imao sredstva i mrežu da ide dalje sam u preuzimanje vlasti. Kočnjevu bi i dalje bili potrebni FSB i Rosgvardija da izvrši misiju, tako da bi vjerovatno bio saučesnik, ali ne bi bio na čelu takve zavjere.
Tu je takođe i nekolicina drugih ljudi bliskih Putinu koji bi mogli uticati na to ko bi ga zamijenio, ili postati njegova zamjena, kao što su Igor Sečin, bivši zamenik premijera i sadašnji izvršni direktor Rosnjefta; bivši general-pukovnik KGB-a Sergej Ivanov, takođe bivši ministar odbrane i prvi zamenik premijera; i bivši general-pukovnik KGB-a Viktor Ivanov, koji je takođe imao mandat kao direktor Federalne službe za borbu protiv narkotika. Svi su poznati po tome što su ideološki usklađeni sa ruskim liderom i žele obnovljenu imperiju koja nije voljna da se pridržava svjetskog poretka i pravila koje je stvorio Zapad i za koje vjeruju da imaju za cilj da Moskvu drže slabom i potčinjenom.
Strani lideri nisu imuni na atentate
Ako bi Putin bio ubijen u inostranstvu, bez obzira na dokaze, stara garda bi vjerovatno optužila Sjedinjene Države i koristila to kao gromobran za konsolidaciju vlasti i okupljanje naroda. A dijeleći Putinovu paranoju zbog egzistencijalne prijetnje koju Zapad predstavlja, rizik je kredibilan da bi oni vojno uzvratili, direktno, i sa neizvjesnom uzdržanošću. Vjerujući da su nesigurni, takođe bi se bezobzirno obračunali sa neistomišljenicima kod kuće, što bi moglo osloboditi dugo zadržavanu revolucionarnu energiju među stanovništvom, a što bi dalje bacilo veliku, nuklearno naoružanu silu u haos.
Ali da li bi Sjedinjene Države mogle to da učine ako bi željele? Istorija pokazuje da strani lideri nisu imuni na atentate, kao što smo se podsjetili kada je slovački premijer Robert Fico preživio pucnje iz blizine koje je ka njemu uputio nezadovoljni građanin u maju. Međutim, za razliku od onih u filmovima, atentati su komplikovani, posebno protiv dobro zaštićenih i namjerno nepredvidivih ciljeva u stranim okruženjima nad kojima nemate kontrolu.
Prema procurjelim dokumentima i izvještaju Gleba Karakulova, bivšeg inženjera i kapetana FSO-a, Putin je paranoičan u vezi sa svojom bezbjednošću i zdravljem. Karakulovljeva zapažanja, Putinovo ograničena putovanja i njegova sklonost da se upušta u direktan kontakt sa samo malim brojem insajdera zbog svoje bezbjednosti čine ga teškom metom. Skrupulozna briga za njegovo kretanje uključuje intenzivnu provjeru, karantin i blisko praćenje onih koji su uključeni u njegov transport i njegovu ličnu rutinu, kao i obezbjeđivanje automobila, vozova i aviona koje koristi. Ko može zaboraviti bujicu fotografija i mimova u vezi sa stolom dugim pet metara koji je Putin koristio kada je vodio lične sastanke tokom kovid pandemije?
Za svaki takav plan da bi uspio, potrebni su blisko izviđanje cilja i dobre obavještajne informacije za određivanje obrazaca i ranjivosti na kojima se može konstruisati plan. Ali dok posjete stranih šefova država slijede određene protokole i imaju predvidljive događaje, ne postoje dugoročni obrasci unutar kojih je lako identifikovati ranjivosti. Ostale stvari koje bi trebalo razmotriti uključuju infiltraciju i ekstrakciju različitih ljudi koji izvršavaju operaciju, kao i njihovih alata. Sjeverna Koreja nije lako mjesto za posjetiti, a kamoli za operaciju strane obavještajne službe koja želi da ukrade tajne ili sprovodi vidljivu akciju kao što je atentat.
Sigurno postoje dodatni rizici kada Putin ili bilo koji strani lider putuju van slojevitih, ograničenih i testiranih sigurnosnih protokola koje uživaju u svojim domaćim čaurama. Posjetioci moraju da se oslanjaju na domaću vladu za razne resurse i potrebe previše brojne i skupe da bi ih spakovali, a i kada bi to učinili, uvrijedili bi domaćine. To se odnosi na bezbjednost perimetra i rute, hitnu medicinsku podršku i integritet infrastrukture.
Prijetnja komunikacionoj bezbjednosti stranog lidera, zdravstvenim informacijama i informacijama o njihovoj pratnji je veća dok su u tranzitu u inostranstvu - i stoga privlačna obavještajna meta. Više pokretnih djelova i komplikovana logistika povezana sa takvim posjetama proizvodi informacije koje se moraju dijeliti sa domaćim vladama i obuhvataju agende, itinerere, zahtjeve po pitanju ishrane, manifesti letova i tereta, frekvencije komunikacija, telefonske brojeve, mejl adrese, biografske detalje putnika i oružje, između ostalog.
U eri sveprisutnog tehničkog nadzora, kao što su Izraelci naučili iz prve ruke kada su agenti Mosada ubili zvaničnika Hamasa Mahmuda Al Mabuha 2010. godine, ostati neotkriven u bilo kojem gradu nije mali poduhvat. Mabuhovo ubistvo je uglavnom zabilježeno CCTV kamerama. Istraga u Dubaiju identifikovala je čak 28 operativaca koji su bili uključeni, gotovo svi su otkriveni tehničkim sredstvima ili tragovima koje su generisali.
Ipak, ko god je ubio ozloglašenog šefa međunarodnih operacija libanskog Hezbolaha, Imada Mugniju, u Damasku u februaru 2008. godine i zamjenika Al Kaide Abu Muhameda Al Masrija u Teheranu 2020. godine uspio je da izvede složene napade u veoma restriktivnim policijskim državama. Naravno, nijedan od njih se nije kretao sa obezbjeđenjem, a kamoli sa onim koje bi okruživalo šefa države.
Izrael je uspio da ubije vrhunskog iranskog nuklearnog naučnika, Mohsena Fakrizadea, u novembru 2020. godine u Iranu uprkos obezbjeđenju - madaje to bila operacija kao iz naučno-fantastičnih filmova koja je uključivala robota opremljenog teškim mitraljezom kojim se upravljalo iz daleka.
Putin i Rusija su nešto drugo
Sa druge strane, čak i pored najboljih planova za zaštitu Putina, slaba karika bi mogla biti ranjivost koju je ruski lider sam sebi nametnuo, jer zavisi od staromodne i problematične sovjetske serije mlaznjaka Iljušin Il-96 koju koristi, kao što je to bio slučaj u nedavnom putovanju u Sjevernu Koreju i Vijetnam. Čak i kad bi Rusija napravila i zamijenila djelove, tu su zastarjelost i limitacije koje bi onemogućile da se rekonfiguriše tako star dizajn aviona.
Iako se može tvrditi da postoji element Putinovog ponosa u želji da koristi rusku opremu, pretpostavljam da je njegova sklonost više vođena paranojom zbog onoga što bi protivnici mogli instalirati na njegov transport, što ga sprečava da usvoji novije zapadne avione, kao što su to učinile komercijalne aviokompanije njegove zemlje.
Takođe, postoje značajne birokratske prepreke za smrtonosne operacije. Trenutno je praksa Sjedinjenih Država u vezi sa tajnim akcijama diktirana vladavinom prava. To su prvenstveno izvršne naredbe, a ne javni zakoni, kao što je EO 12333, koji ironično zabranjuje atentate, i razni predsjednički memorandumi koje su izdali Barak Obama 2013, Donald Tramp 2017. i Džo Bajden 2022. godine, usmjeravajući upotrebu “direktne akcije”, eufemizma za napade dronovima i druge kinetičke operacije, protiv terorističkih ciljeva izvan zona sukoba. Sjedinjene Države su ubile Sulejmanija kao teroristu koji je odgovarao ovim smjernicama, ali ubijanje stranih lidera na osnovu vjerodostojnih obavještajnih podataka koji odražavaju njihove kontinuirane napore da naude Sjedinjenim Državama i dalje bi razumljivo ispunjavalo pravni kriterijum za preventivnu samoodbranu.
Kada je riječ o ubijanju Putina ili bilo kojeg istaknutog protivnika, najveći izazov nije nužno može li se to učiniti, već treba li to učiniti. Otvoreno ubijanje Sulejmanija je, naravno, nosilo rizike, ali na kraju krajeva, Iran nije egzistencijalna prijetnja. Njegova odmazda mogla je biti skuplja, da je Teheran izabrao eskalaciju, ali i dalje podnošljiva.
Rusija, s druge strane, kako Putin često podsjeća Zapad u svojim ratobornim govorima prijeteći nuklearnim ratom, je druga stvar. Šta se događa ako ne uspijete? Kao što je Omar Litl iz serije “Žica” rekao, parafrazirajući Ralfa Valda Emersona: “Kad napadate kralja, bolje je da ne promašite”.
Autor članka je Daglas London, profesor obavještajnih studija na Školi za međunarodne odnose Univerziteta Džordžtaun i nerezidentni naučnik u Institutu za Bliski Istok. Služio je u tajnoj službi CIA-e više od 34 godine.
Prevod: Stefan Strugar
Bonus video:
