Noam Čomski, jedan od najpoznatijih i najugledniji intelektualaca na svijetu, u subotu je napunio 96 godina. Više od pola vijeka veliki broj ljudi je čitao njegova djela na različitim jezicima, a mnogi su se oslanjali na njegove komentare i intervjue kako bi stekli uvid u intelektualne debate i aktuelne događaje.
Čomski je u junu 2023. doživio moždani udar, koji mu je ozbiljno ograničio kretanje, otežao govor i onemogućio putovanja. Njegov rođendan pruža priliku da se osvrnemo na ogromno djelo koje je stvorio tokom godina i da razmislimo o mnogim načinima na koje njegovi tekstovi i snimci i dalje kritički učestvuju u savremenim diskusijama o različitim disciplinama i oblastima.
Ogroman opus Noama Čomskog uključuje naučna istraživanja o jeziku, ljudskoj prirodi i umu, kao i političke spise o američkom imperijalizmu, Izraelu i Palestini, Centralnoj Americi, Vijetnamskom ratu, represivnim institucijama, medijima i mnogim načinima na koje se potrebe ljudi podređuju interesima profita i kontrole.
Kao neko ko je diplomirao humanističke nauke i pravo proučavao sam rad Čomskog iz različitih perspektiva i napisao biografiju pod nazivom "Noam Chomsky: A Life of Dissent" i knjigu o uticaju Čomskog pod nazivom "The Chomsky Effect: A Radical Works Beyond the Ivory Tower". Jedna od važnih tema u njegovom širokom opusu je njegova doživotna fascinacija ljudskom kreativnošću, što objašnjava njegove glasne kritike onih koji nastoje da "drže masu pod kontrolom."
Rani dani
Avram Noam Čomski rođen je 7. decembra 1928. u Filadelfiji. On i njegov mlađi brat, Dejvid Čomski, odrasli su u živahnom domaćinstvu koje su vodili Else Simonofski i Vilijam (Zev) Čomski, progresivni edukatori duboko uključeni u širok spektar jevrejskih i cionističkih kulturnih aktivnosti.
Čomski često svoje interesovanje za podučavanje i učenje vezuje za pažljivo proučavanje hebrejskih djela sa roditeljima i za živopisno obrazovno iskustvo koje je stekao u eksperimentalnoj školi Oak Lane County Day School. Ova škola se oslanjala na pristup Džona Djuija, koji je zagovarao iskustveno učenje i podsticao individualnu kreativnost, a ne takmičenje među učenicima.
Kao rani i talentovani učenik, Čomski je sa 12 godina lektorisao knjigu svog oca o Davidu Kimhiju, hebrejskom gramatičaru iz 13. vijeka. To je bio početak života posvećenog filologiji, filozofiji i proučavanju jezika i uma. Od samog početka, Čomski je nastojao da razumije urođene ljudske sklonosti ka slobodi, dostojanstvu i kreativnosti, što ga je inspirisalo da podstiče ove osobine ljudske prirode.
Iako su roditelji Čomskog bili, kako ih je nazivao, "normalne Ruzveltove demokrate", njega su privlačili radikalniji pristupi društvu i promovisanju nenasilnih društvenih struktura. Sa deset godina, čitao je o Španskom građanskom ratu, što ga je inspirisalo da napiše uvodnik o padu Barselone za školske novine. To je bio rani nagovještaj njegovog javnog intelektualnog rada i žestokog protivljenja represivnim sistemima i nelegitimnim vlastina.
Kao mladić pridružio se socijalističkom krilu cionističkog omladinskog pokreta koje se protivilo jevrejskoj državi, a u diskusijama se zalagao za za arapsko-jevrejsku klasnu saradnju u socijalističkoj Palestini. Njegovo duboko poznavanje Palestine i Izraela, zajedno sa činjenicom da je tečno govorio arapski i hebrejski, oblikovalo je njegove oštre kritike izraelske državne moći.
Radikalna pedagogija
Poslije ranog obrazovanja fokusiranog na samospoznaju i slobodno istraživanje, Čomski se u srednjoj školi suočio sa učenjem napamet, takmičenjem sa drugim učenicima i mejnstrim vrijednosnim sistemom. Na to je reagovao tako što je redovno odlazio u Njujork gdje je obilazio knjižare. Redovno je posjećivao rođaka koji je imao kiosk u 72. ulici i koji je bio intelektualno središte emigranata zainteresovanih za radikalne pristupe društvu.
Noam Čomski je 1944. godine završio srednju školu i upisao Univerzitet u Pensilvaniji. Mada je izrazio razočaranje zbog komformizma i prihvatanje statusa kvo u akademskom okruženju, inspiraciju je pronašao kod profesora kao što su filozof C. Vest Čerčmen, lingvista Đorđo Levi Dela Vida i, posebno, Zelig Heris. Čomski je poznavao članove Herisovu porodice jer su u domu oca Zeliga Harisa održavane jevrejske službe, kojima je porodica Čomski povremeno prisustvovala.
Pristup oca Noama Čomskog proučavanju jezika imao je sličnosti sa radom Zeliga Herisa u oblasti semitologije, koja se bavi proučavanjem arapskog, hebrejskog i drugih semitskih jezika. Heris je pozvao Noama da uradi korekturu njegove knjige Metode u strukturalnoj lingvistici. Ta dugo iščekivana knjiga zasnivala se na ideji da funkcija i značenje lingvističkih elemenata zavise od njihovih odnosa sa drugim djelovima rečenice. Mada se izuzetno trudio da razumije Herisovu lingvističku paradigmu, Čomski je kasnije odustao od nje. Međutim, ostao je fasciniran Herisovim političkim idejama i kreativnim debatama koje je podsticao.
Kao ličnost koja se uveliko smatra osnivačem kognitivnih nauka, Čomski je kritikovao medijsku pompu oko skladištenja podataka, vještačke inteligencije i ChatGPT-a
Čomski je upoznao Karol Doris Šac u hebrejskoj školi u kojoj je njegov otac bio direktor, a njena majka jedan od predavača. Vjenčali su se 1949. godine. Četiri godine kasnije odlučili su da se presele u izraelski kibuc, očekujući da tamo pronađu kulturu slobodnog i kreativnog razmišljanja. Umjesto toga, bili su duboko razočarani jer su naišli na ono što je Čomski opisao kao ideološki konformizam prema staljinističkoj ideologiji. Nakon samo šest nedjelja, vratili su se u SAD.
Mladi par se nastanio u Bostonu i zasnovao porodicu. Noam je nastavio postdiplomske studije, dok je Karol privremeno prekinula obrazovanje da bi se posvetila odgajanju djece. Kasnije se vratila istraživanju usvajanja jezika, da bi na kraju predavala i sprovodila istraživanja na MIT-u i Harvardu. Karol Čomski je preminula 2008. godine, a Noam se 2014. godine ponovo oženio brazilskom prevoditeljkom Valerijom Vaserman Čomski.
Čomski revolucija
Kada je Čomski bio student, većina akademskih psihologa opisivala je ljudski jezik kao sistem navika, vještina ili sklonosti koje se stiču kroz obimnu obuku, indukciju, generalizaciju i asocijaciju. Prema ovom stanovištu, jezik se razvija postepeno sa iskustvom, uz nagrade i kazne kao mehanizme koji ga podstiču.
Ovaj okvir bio je u samom centru strukturalističke paradigme, koja je analizirala oblik i značenje tekstova kao različite djelove iste stvari. Svaki jezik, sa ovog stanovišta, ograničava način na koji se fonemi i morfemi - najmanje jedinice zvuka i značenja u jeziku - i drugi elementi slažu i distribuiraju. Prema ovom shvatanju, ljudi imaju sposobnost da uče jezik na sličan način kao što stiču druga znanja.
Čomski je u svom doktoratu, kao i u knjizi Sintaksičke strukture iz 1957. godine, kao i u svom pregledu Skinerove knjige Verbalno ponašanje za "New York Review of Books", osporio ovu paradigmu i najavio revoluciju u lingvistici, poznatu kao Čomski lingvistička revolucija.
Polazna tačka Čomskog bila je ideja da su ljudi obdareni univerzalnom gramatikom koja se aktivira izloženošću prirodnom jeziku. Djeca stiču jezičku vještinu nadogradnjom na urođenom znanju. To znači da sposobnost za jezik doslovno raste u umu na način sličan razvoju organa u tijelu.
Ove ideje razradio je u knjizi Kartezijanska lingvistika, u kojoj je izložio svoju intelektualnu dugovanja radovima, među ostalim, Dekarta, Kanta, Rusoa i Vilhelma fon Humbolta.
Početkom 1960-ih, Čomski je stekao priznanje u lingvistici, filozofiji i psihologiji. Njegovo istraživanje, kao i rad sve većeg broja lingvista koji su prihvatili njegov pristup, dovelo je do značajnog napretka u proučavanju sintakse, generativne gramatike, jezika i uma, semantike, forme i interpretacije jezika.
Njegovo političko angažovanje dokumentovano je u, po mom mišljenju, izuzetnoj zbirci intervjua i knjiga o američkom imperijalizmu, Hladnom ratu, Bliskom istoku, Srednjoj Americi i Jugoistočnoj Aziji. Zbunjen američkim duhom rezigniranog konsenzusa, započeo je saradnju sa Edvardom S. Hermanom na knjigama kao što su "Kontrarevolucionarno nasilje","Politička ekonomija ljudskih prava" i "Proizvodnja pristanka", koja je kasnije pretočena u istoimeni popularni film.
Zajednička nit
Zajednička nit koja povezuje mnoge intelektualne projekte Čomskog su četiri "problema" koja su bila fokus većine njegovog životnog djela. Prvi je Platonov problem, koji razmatra kako je moguće da ljudi, čiji je kontakt sa svijetom kratak i ograničen, mogu da saznaju toliko. Drugi je Orvelov problem, koji postavlja pitanje kako ljudi znaju tako malo, s obzirom na količinu informacija kojoj imaju pristup. Treći je Dekartov problem, koji se bavi ljudskom sposobnošću da slobodno izražavaju misli na nove načine preko bezbroj sredstava koja su prikladna okolnostima ali nijesu njihova posljedica. Na kraju, postoji Humboltov problem, koji se fokusira na to šta čini jezik.
Ovi problemi se odnose na načine na koje ljudi uče, na smetnje ljudskom razvoju i na spekulacije o početnom stanju jezičke sposobnosti, koje je Čomski izložio u brojnim djelima.
Izuzetno uporan i aktivan, Čomski je nastavio da objavljuje i iznosi stavove o savremenim pitanjima čak u svojim srednjim devedesetim godinama. Njegove ideje su se razvijale, ali su bile duboko ukorijenjene u njegovim pogledima na prirodu ljudskog uma. On je jedan od najcitiranijih intelektualaca u istoriji i bio je proglašen za vodećeg živog javnog intelektualca 2005. godine. Milioni ljudi su gledali njegove debate i diskusije sa raznim poznatim ličnostima, uključujući Vilijama F. Baklija, Anđelu Dejvis, Alana Deršovica, Mišela Fukoa, Hauarda Gardnera, Kristofera Hičensa, Ričarda Perla, Žana Pijea, Brijanu Džoj Grej i čak Alija Džija.
Kao ličnost koja se uveliko smatra osnivačem kognitivnih nauka, Čomski je kritikovao medijsku pompu oko skladištenja podataka, vještačke inteligencije i ChatGPT-a.
Kao glas onih potlačenih i obespravljenih, govorio je iz perspektive ljudskih prava, intelektualne samoodbrane i popularne borbe kroz nezavisno razmišljanje protiv struktura moći i ugnjetavanja. Čomski je ostvario izuzetna dostignuća koja odjekuju širom svijeta i vjerovatno će nastaviti da utiču na buduće generacije.
Autor je profesor humanističkih nauka i prava na Univerzitetu Vanderbilt
Theconversation.com
Prevod: N.B.
Bonus video:
