U Crkvicama u Donjim Krivošijama, koje su danas potpuno puste, prije 100 godina su se nalazili neki od najfascinantnijih objekata u sastavu “Primorske tvrđave Boka”, kako se zvanično zvala druga po važnosti austro-ugarska vojno-pomorska baza na Jadranu.
U šumom obraslim Crkvicama naziru se tu i tamo ostaci velelepnih objekata koje je Austro-Ugarska gradila od sredine 19. vijeka do kraja Prvog svjetskog rata. Zbog toga gotovo nepojmljivo djeluje činjenica da se u ovom kršu prije 100 godina igrao tenis, davale pozorišne i bioskopske predstave, trčalo za fudbalskom loptom ili skijalo na zimi uređenim skijalištima.
Na ovaj skoro zaboravljeni predio u sjeverozapadnom zaleđu Boke kotorske pažnju javnosti skrenuo je video spot "Crkvice - u zagrljaju prirode", autora Ilije Perića. Spot je ove sedmice bio jedan od hitova na društvenim mrežama i u crnogorskim medijima. Snimljen je za potrebe promocije skrivenih ljepota Crne Gore, u okviru projekta "Eko i kulturni turizam južnih Dinarida", koji podržava Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori.
Mjesto koje je poznato kao lokacija sa najvećom količinom padavina u Evropi i drugo u toj kategoriji u svijetu, bilo je prije oko 100 godina utvrđeni logor, pravi mali grad u bezvodnom kamenjaru. U njemu se moglo smjestiti čak do deset hiljada ljudi - uglavnom vojnika, spremnih da odavde u slučaju rata, dejstvuju protiv Crnogoraca sa druge strane obližnje granice između Austro-Ugarske i tadašnje Kraljevine Crne Gore.
Dio te atmosfere sačuvan je na brojnim starim fotografijama Crkvica koje se čuvaju u Državnom arhivu Austrije u Beču.
Uz Crkvice, sličan, ali znatno manji utvrđeni logor Grkavac kapaciteta dvije hiljade ljudi, Austro-Ugarska je podigla i na obližnjim Ledenicama.
“Ove dvije lokacije prirodno pružaju uslove za izgradnju potrebnog broja objekata različite namjene, nalaze se dovoljno udaljene od buduće linija fronta (crnogorske granice) i dovoljno blizu za logističku podršku snagama na frontu. Osim toga, ta dva mjesta nalaze se na prirodno kanalisanim pravcima sa kojih je moguć manevar u više pravaca”, navodi potpukovnik u penziji Radojica-Rašo Pavićević u svojoj knjizi “Werk - austrougarske tvrđave u Crnoj Gori”.
Zbog toga se, kako objašnjava, u rejonu Crkvica intenzivno krajem 19. vijeka pristupa izgradnji objekata potrebnih za smještaj, život i kompletnu logističku podršku snagama za dejstva prema Grahovu i dalje. Crkvice prerastaju u utvrđeni logor za snage od 6.000-7.000 ljudi.
Logor je, opisuje Pavićević, prirodno zaštićen konfiguracijom terena kao i utvrđenjima Kom i Stražnik, a nedostaci su mu bezvodnost, komunikativnost i oštra klima…
Bezvodnost i saobraćajna izolovanost Crkvica nijesu bile prepreke za moćnu bečku Carevinu. Inženjerske jedinice austro-ugarske vojske zadivljujućom brzinom izgradile su nekoliko desetina kilometara kvalitetnih kolskih i pješačkih puteva kroz ovaj nepristupačni, bezvodni, ljuti kamenjar i Crkvice dobrom cestom koja je i danas u upotrebi, povezale sa Risnom preko čije se luke snabdijevao novi vojni logor.
Problem nedostatka vode rješava se izgradnjom čak 11 velikih bistijerni sa velikim slivnicima za prikupljanje kišnice. Od njih je većina i danas u funkciji.
Za zaštitu novog logora od napada neprijatelja, na najistaknutijim tačkama u neposrednom okruženju izgrađena su dva jaka utvrđenja - na istoku for Kom na istoimenom brdu na 1.129 metara nadmorske visine, odnosno na zapadu for Stražnik na 1.225 metara visokom vrhu brda Stražnik.
U zaravni Crkvica između ta dva brda podiže se više od 150 raznovrsnih objekata - velika kasarna sa konjušnicom, bolnica, ambulante, hotel, stambene zgrade za oficire i njihove porodice, skladišta, pošta, električna centrala koja je čitav mali gradić napajala energijom.
Crkvice su telefonskom i radio-telegrafskom vezom spojene sa ostakom carevine, a njihovim žiteljima za te negostoljubive i zimi često snijegom zavijane krajeve, neuobičajeni životni komfor obezbijeđen je gradnjom vodovoda, škole, javne rasvjete, niza prodavnica, pozorišta, jedne od najvećih bioskopskih dvorava u ovom dijelu Balkana, najveće pekare u regionu koja je Boku dnevno snabdijevala sa 24 tone hljeba i peciva…
Utvrđeni logor Crkvice osim klasičnih vojnih objekata kakva su strelišta, kantine i vježbališta, te skladišta municije i oružja, imao je i tenisko igralište, kuglanu, fudbalsko igralište sa tribinama za 1.000 gledalaca, čak i uređeno skijalište na obližnjem Jankovom vrhu.
Mali gradić imao je i sopstvenu malu rimokatoličku crku sa župnikom, a napravljeno je i veliko vojničko groblje. Osim austro-ugarskih, ovdje su tokom Prvog svjetskog rata sahranjivani i za Crnu Goru saveznički vojnici sila Antante, jer su jedno vrijeme na Crkvicama Austro-Ugari držali i italijanske vojne zarobljenike.
Na groblju kojem se danas ne vide ni tragovi, počivaju i mnogi Crnogorci za koje su Austro-Ugari prilikom sahrane, obezbjeđivali obred sa pravoslavnim sveštenikom, a o čemu postoje i fotografije. Mali grad u neprolaznom kršu bokeškog zaleđa, mimo godina Prvog svjetskog rata, živio je životom svakog primorskog mjesta Boke u kojoj su tada bazirali brojni austro-ugarski ratni brodovi - uz vježbe, postrojavanja, pjesmu i zabave vojnika, oficirske balove, sportske turnire, međusobne posjete dama iz oficirskih familija, zajedničke proslave državnih i vjerskih praznika, te ispraćeje preminulih na posljednja putovanja do mjesnog groblja….
“Kruži neprovjeren podatak da se na Crkvicama moglo nabaviti sve što se u tom trenutku moglo nabaviti i u Beču, osim balskih haljina”, opisuje Pavićević u knjizi ovaj vojni gradić.
Od gradića ostale samo ruševine
Poslije Prvog svjetskog rata, utvrđeni logor Crkvice kratko je koristila Vojske Kraljevine Jugoslavije. Ubrzo je čitav kompleks napušten jer je izgubio vojno-strateški smisao, pa je prepušten propadanju, pljački i devastaciji, a svoj danak polako je uzimala i priroda. Danas je na Crkvicama ostalo tek nekoliko zidina i ostataka objekata – najveći je ruševina ogromne betonske zgrade pekare na čijem je spratu nekada bio bioskop. Prepoznaju se i ostaci više oficirskih zgrada, hotela, kao i betonski zidovi jedne od konjušnica. Tvrđave Kom i Stražnik, iako prazne i djelimično urušene, i danas stražare nad Crkvicama, gradom koga više nema…
Bonus video:
