Tih ratnih dana znameniti Džordž Orvel, književnik, novinar, esejista, socijalista po ubjeđenju, protivnik imperijalizma, kritičar britanskog društva, naročito vladajuće klase, u svom eseju “Socijalizam i engleski duh”, objavljenom 1941. godine, između ostalog priznaje:
“Postoji, međutim, nešto što dokazuje da je engleska vladajuća klasa poprilično nepokvarena. Naime, u vrijeme rata spremni su žrtvovati svoje živote za domovinu. Nekoliko vojvoda, grofova, i što sve ne, poginuli su u nedavnom pohodu u Flandriji, što se ne bi dogodilo da su ti ljudi odista bili cinične hulje, kako im se kadikad prišiva”.
Odvažni Ficroj Maklejn, potomak glasovitog škotskog klana (pleme), školovan na prestižnim Cambridgu i Etonu, prekida ugodnu diplomatsku karijeru započetu u raspjevanom, lepršavom Parizu, i Moskvi i postaje član specijalnih britanskih snaga. Kao čovjek od povjerenja i bliski prijatelj Vinstona Čerčila, u svojstvu njegovog specijalnog izaslanika i šefa vojne misije, brigadir Maklejn stiže u Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.
Njegov zadatak je bio da iz crnogorskog krša, bosanskih gudura, hercegovačke vrleti ustvrdi i obavijesti ko su antifašisti u Jugoslaviji. Do tada, u britanskim vladajućim krugovima, postojao je senzibilitet i tajanstveno poštovanje prema partizanima, uz primjetnu uzdržanost, jer, 14. aprila 1941. sa Kapinog polja kod Nikšića, Vlada Kraljevine Jugoslavije sa kraljem bježi u London, gdje su uživali određeni upliv kod britanskih vlasti.
Sa partizanima
Od nekoliko raznobojnih telefona na Čerčilovom stolu u asketski namještenom Ratnom kabinetu, jedan je bio za direktnu vezu sa Maklejnom. Istiniti, jasni, britki, analitični i precizni izvještaji Maklejna briljantno i nedvosmisleno predstavljaju stanje o herojstvu i podvizima partizana i doprinose da se istina o NOB-u probije. Po opredjeljenju konzervativac, odgajan u duhu monarhije, Maklejn u ratu kuje neraskidivo i iskreno prijateljstvo s maršalom Titom, partizanima, komunistima. Kasnije se i major Randolf Čerčil, sin britanskog premijera, tokom 1944. pridružuje Vrhovnom štabu i partizanima, jedinoj vojsci koja se bori protiv fašista i okupatora na teritoriji Jugoslavije.
Prvi susret Tita i Čerčila 12. avgusta 1944. godine u Napulju, a nakon rata Titova čuvena posjeta Londonu 1953, potom susret u Dubrovniku 19. jula 1960, učvršćuju njihovo lično, kao i prijateljstvo između dvije zemlje, utemeljeno i zaslugom Maklejna, uprkos razlikama između komunizma i monarhije. Kruna prijateljstva i međusobnog uvažavanja dviju zemalja je zvaničan susret kraljice Elizabete II sa predsjednikom SFRJ Josipom Brozom Titom, u Bakingemskoj palati.
U poratnim godinama, Maklejn u Londonu prijateljuje s Crnogorcima koji su na njega ostavili jak utisak u ratu. Nebojša-Bato Tomašević, diplomirani pravnik, odlazi na studije engleskog jezika i književnosi u Ekseter, i ubrzo započinje diplomatsku karijeru u svojstvu atašea u ambasadi SFRJ u Londonu. Krajem pedesetih njegova ljubav sa Medž Filips, Engleskinjom, bila je u koliziji sa strogim pravilima tadašnje diplomatske službe SFRJ koja nije dozvoljavala brak sa stranim državljaninom. I pored toga što je Tomašević bio perspektivan diplomata i poticao iz revolucionarne porodice, a njegova poznata sestra Stana Tomašević, narodni heroj, kasnije i prva žena ambasador u Titovoj Jugoslaviji, pravila su neumoljiva. Ipak, ljubav i bujan temperament nadjačavaju želju za diplomatskom karijerom. Tomašević stupa u brak i napušta diplomatiju. Međutim, veza sa korijenima i Crnom Gorom ostaje neraskidiva. U Engleskoj se ostvaruje u književnosti, publicistici, izdavačkoj djelatnosti, i njeguje iskreno i dugotrajno prijateljstvo sa Ficrojem Maklejnom.
Molim jednu crnogorsku lozu
Gospodstveni Tomašević rado uklanja patinu sa tih uzbudljivih dana, darujući im stari sjaj. Elokventno oživljava vrijeme prijateljstva sa Maklejnom:
“Februara 1953. godine pozvao me ambasador Vladimir Velebit da mi kaže da na večeru kod njega u rezidenciju dolazi Ficroj Maklejn. Ambasador želi da pored njega, supruge Vere, budem na večeri, i ja. 'Mlad si. Studiraš u Engleskoj i govoriš dobro engleski'. Dolazi Ficroj Maklejn. 'Visok, mršav, u tamnom odijelu', priča Tomašević. 'Sad sam iz parlamenta. Molim jednu lozu, crnogorsku ako imate. Napolju je hladno', kaže na našem jeziku. Onda prelazi na engleski. Ambasador mi je rekao da ste Stanin brat. Ona je mnogo učinila da Britanci lijepo misle o partizanima. Moram da vam ispričam jednu zgodu. Staninog brata će to interesovati. Kad se još malo znalo o partizanima poslali smo u Drvar vojnog fotografa Talbota da snimi mlade partizane koji su bili na Omladinskom kongresu koji se baš tada održavao. On je donio mnogo fotografija, među kojima i Stanine, koja je predsjedavala tim skupom. Kad su naši oficiri ugledali njenu fotografiju povikali su: Ako ovako izgledaju jugoslovenski partizani, onda se svi odmah javljamo u dobrovoljce.'
Tršave, sjajne kose, nasmijana, s bijelom kragnom preko lijepog skrojenog suknenog kaputa, u dugoj širokoj suknji, komandovala je vojnicima.
Portret iz Drugog svjetskog rata, Foto: Moli Švarcburg
'Vi ste nepopravljivi, zapamtili ste detalje sa te slike, našalio se ambasador Velebit. Kako da ne! Ta fotografija je objavljena u svim novinama, obišla je svijet i pokazala da partizani nisu nekakvi divljaci sa Balkana'”, odgovorio je Maklejn.
Tako je prošao Tomaševićev prvi susret s legendarnim Škotom koga je Čerčil, kada mu je bilo 32 godine, unaprijedio u brigadnog generala.
Kad je Tito umro, Maklejn je napisao njegovu ilustrovanu biografiju. Objavljena je u više zemalja svijeta i posebno u Jugoslaviji.
“Na svečanoj promociji knjige u Beogradu u prisustvu mnogih generala, njegovih poznanika iz rata, govorio je i Ficroj. Poslije me je pitao kako je govorio. 'Veoma dobro! Rekli ste prave stvari koje ratnici žele da čuju.' 'Ne! Ne! znam da nisam. Nije mi dobro išlo. Očekivao sam da ćete me prije početka poslužiti crnogorskom lozom. Popio bih jednu ili dvije i sve bi išlo glatko. Čerčil me je tome naučio. Govorio mi je: Prije javnog govora uvijek popij nešto oštro. Ja to redovno činim i nemam problema s govorima”, prisjeća se Tomašević.
Nakon smrti Ficroj Maklejna, duboku brazdu prijateljstva, višedecenijski plodnu, u duhu crnogorske i britanske tradicije, ali i lične kulture i odgoja, Tomašević snažno i sa osjećajem uzajamnog poštovanja oplemenjuje i osvježava, održavajući prisno prijateljstvo sa njegovim sinom Čarlsom Maklejnom. Nedavno je Vlada Crne Gore donijela odluku da se otvori Počasni konzulat Crne Gore sa sjedištem u Strachuru, za područje Škotske. Naravno, počasni konzul je Čarls Maklejn koji hodi stazama svog slavnog oca. Dakle, niti prijateljstva se nastavljaju, njeguju i dobijaju zvaničnu notu. Bato Tomašević provodi ugodne dane u aristokratskom, ušuškanom Exeteru, koji odiše mirnoćom. Rafiniranim stilom, biranim i odmjerenim riječima slika portret sir Čarls Maklejna, počasnog konzula Crne Gore:
“Čarli Maklejn, njegov najstariji sin i nasljednik, kuće, zemlje i svih titula, čini počast Crnoj Gori tim što je želio da baš u Crnoj Gori a, ne negdje drugo, bude počasni konzul. Dobro došao sir Čarli Maklejn u zemlju u koju je otac želio da vječno preko svog sina bude kod kuće”, naglašava Tomašević. Na kraju, osim uzajamnog poštovanja, iskrenih prijateljstava, slobodarske i antifašističke tradicije, možda ima i simbolike, što porodicu Maklejn vezuje za Crnu Goru, uvijek izloženu sječivu istorije, koja je neustrašivo iznjedrila veličanstveni 13. jul 1941. godine, a o kojoj je njihov zemljak Roj Trevor u knjizi “Crna Gora zemlja ratnika” o nekim davnim, slavnim vremenima XIX vijeka, romantično i s posebnim ushićenjem zapisao “Ni naš kralj Artur, niti njegovi vitezovi Okruglog stola, ne bi mogli da se pohvale uzvišenijim ciljevima, časnijim i čistitijim životom od onog kojim su živjeli veliki stari junaci Crne Gore”.
Autor je bio diplomata u ambasadi Crne Gore u Londonu (2008-2011), sada je zaposlen u Ministarstvu vanjskih poslova i evropskih integracija Crne Gore
Nedavno je Vlada Crne Gore donijela odluku da se otvori Počasni konzulat Crne Gore sa sjedištem u Strachuru, za područje Škotske. Naravno, počasni konzul je Čarls Maklejn koji hodi stazama svog slavnog oca. Dakle, niti prijateljstva se nastavljaju, njeguju i dobijaju zvaničnu notu
Poznata porodica i klan
Sir Ficroj Maklejn je bio član elitnog, kultnog intelektualnog kluba „The Other Club“, kojeg je osnovao Vinston Čerčil, a mjesto okupljanja i tad, kao i danas, je najprestižniji i najpoznatiji britanski hotel „Savoy“, inače stjecište engleskog plemstva, monarha, državnika, umjetnika, poslovnih ljudi.
U „Savoyu“ Maklejn godinama biva ugošćen sa posebnom pažnjom od strane menadžera Voja Liješevića, dostojanstvenog i plemenitog Starobudvanina sa londonskom adresom, o čemu nam Liješević pripovijeda sa posebnim sentimentom i uvažavanjem.
Pismo Voju Liješeviću
“Veoma predan poslu kojim se bavio, i veliki profesionalac. Zaista je bilo zadovoljstvo organizovati njegove poslovne sastanke. U posebno lijepom sjećanju ostao mi je Ficroj Maklejn, koji potiče iz poznate škotske aristokratske porodice.... Upoznavao me sa svim svojim saradnicima, uglednim Britancima. Imao sam čast da prisustvujem komemoraciji povodom smrti Ficroj Maklejna u Westminster Abbeu, gdje je govorila Lady Soames, ćerka Vinstona Čerčila
Ledi Veronika kod predsjednika
U Crnoj Gori je bio domaćin Veljko Milatović. Ficroj je okupljenoj grupi ratnika izjavio: “Ako bih opet ikada bio u ratu, želio bih da me pored mojih Škotlanđana okružuju i brane Crnogorci. I kada bi mogao da se ponovo rodim, poslije Škotske volio bih da to bude u Crnoj Gori”, pričao mi je Tomašević.
Ledi Veronika, supruga Ficroja Maklejna, posjetila je 2004. godine Crnu Goru kao gošća SUBNOR-a na proslavi Dana pobjede, 9. maja. Tokom ove posjete ledi Veroniku primio je i predsjednik Crne Gore Filip Vujanović.
Provela je dan u Kotoru, posjetila katedralu Svetog Tripuna, te Gospu od Škrpjela. Boravila je i na Cetinju. Ledi Veronika Maklejn umrla je 2005. godine. Njen sin Čarls, odnedavno počasni konzul Crne Gore u Škotskoj, poznati je pisac. R.V.
Bonus video:
