Grobovi na dnu mora svjedoče o burnim danima

Kada se ispod velikih naslaga školjaka i morske trave u razbijenom kokpitu američkog bombardera “B-24 liberator”, pojavila pločica sa fabričkim brojem letjelice čija je olupina već skoro sedam decenija počivala u podmorju ostrva Vis, ronilačka ekipa Odjela za podvodnu arheologiju Hrvatskog restauratorskog zavoda znala je da je naišla na nešto posebno.

Iza broja 42-51430, krio se istorijski važan avion za koga je, hiljadama milja daleko od njegovog posljednjeg počivališta u Jadranu, u gradu Tulsa, u američkoj saveznoj državi Oklahoma, čak podignut i poseban muzej…

Liberator sa tim fabričkim brojem je čuveni “Tulsamerican” – posljednji primjerak tog teškog četvoromotornog bombardera koji je 1944. sišao sa proizvodne trake fabrike Douglas u Tulsi. Još za svog “života“, avion je bio slavan u SAD i medijski praćen sve do posljednjeg zadatka.

“Tulsamerican” je kao posljednji primjerak B-24 koga je proizvela fabrika u Oklahomi, plaćen ratnim obveznicama što su ih kupili zaposleni u fabrici i građani. U znak zahvalnosti, na avionu su po napuštanju proizvodne trake, po svim njegovim vanjskim površinama, bili gusto ispisani potpisi svih radnika fabrike. Na nosu ispod pilotske kabine nacrtan je okrugli amblem u obliku globusa, na kojem je prikazan indijanac koji u jednoj ruci drži nož, a u drugoj američku zastavu. Iznad amblema bilo je napisano ime aviona – “Tulsamerican“, koga je po raspisanom konkursu smislio jedan od radnika fabrike.

Tako ukrašen, novi Liberator krenuo je do ratišta u Evropi, da bi nakon nekoliko međuslijetanja, svoj put završio u Italiji na uzletištu Toreta. Odatle je 17. decembra 1944. poletio u sastavu velike formacije savezničkih bombardera u napad na grad Odertal blizu poljsko-njemačke granice. Na putu su formaciju napali njemački lovci “messerschmitt 109” i “focke wulf 190” i već u prvom napadu uspjeli srušiti nekoliko bombardera. Lovci su oštetili jedan motor “Tulsamericana“ koga je pilot morao zaustaviti. Zbog oštećenja avion je počeo zaostajati iza formacije, a prije nego što su bombe napokon ispuštene, njemački lovci napali su ga još nekoliko puta. Jedan je pogodak oštetio je hidraulični sistem, pa je “osakaćeni” avion krenuo nazad prema Italiji do koje ipak nije uspio doći. Nije se uspio prizemljiti na saveznički aerodrom na ostrvu Vis, već je posada morala izvršiti prunudno slijetanje na more u blizini otoka. Sedmoro članova posade uspjelo je iskočiti i spasiti se, jedno je tijelo kasnije pronađeno na površini, a pilot poručnik Eugene P. Ford i navigator Russel C. Landry su sa avionom ostali u morskom grobu. Sve do nedavno, oni su bili izgubljeni.

“Moj tim i ja smo zaslučni što su se pronašli posmrtni ostaci jednog od dvojice prije 75 godina stradalih američkih vazduhoplovaca, jer smo mi sugerisali Amerikancima gdje da traže i gdje da kopaju u području smrskanog i raspadnutog kokpita potopljene olupine aviona. Naša se teorija pokazala tačnom i upravo tu su nađeni ostaci jednog od stradalih avijatičara iz posade ‘Tulsamericana’. On je nakon toga identifikovan i uz vojne počasti sahranjen u SAD 2017. godine”, priča za “Vijesti” Danijel Frka, ronilac, podmorski istraživač, dokumentarista, pisac, podvodni fotograf, slikar, modelar, vojno-pomorski i istoričar avijacije na prostorima bivše Jugoslavije.

Frka je bio i dio ekipe koja je 2010. prva ispitala i identifikovala tada novootkrivenu nepoznatu olupinu “B-24 liberatora” na dubini od 39 metara kod Visa.

Taj 63-godišnji diplomirani inženjer saobraćaja iz Rijeke za život zarađuje u firmi “Rijekapromet”, dok život “živi” pod vodom, u vazduhu kao pilot paraglajdera, ili u prašnjavim arhivama, bibliotekama i “bespućima” interneta, tragajući za dokumnetacijom i podacima o olupinama brodova i aviona koje pronalazi i istražuje na dnu Jadrana, a opisuje u knjigama, novinskim člancima ili dokumentarnim filmovima. Unuk lučkog kapetana porijeklom iz mjesta Sali sa Dugog otoka i sin kapetana duge plovidbe što se svojevremeno nastanio u Kraljevici blizu Rijeke, je čovjek koji od malih nogu “živi i diše” more.

Odrastajući uz čuveno brodogradilište u Kraljevici, najstariji aktivni škver na Jadranu u kojem su se od osnivanja 1729. do danas “rodile” na stotine prvenstveno ratnih brodova, Frka je još u djetinjstvu počeo da se bavi modelarstvom i izradom maketa brodova i aviona.

“Literatura koju sam tada kao učenik osnovne, odnosno srednje škole čitao, nekako me je usmjerila da sve više počnem željeti ronjenje i podmorska istraživanja. Autonomnim ronjenjem sam počeo da se bavim 1975. u Kraljevici i zajedno sa još par prijatelja, ubrzo smo počeli ta naša prva ‘istraživanja’ i ronjenje na olupinama brodova u reonu sjevernog Jadrana. Postepeno se to širilo, a imao sam sreću da je i moja supruga ljubitelj ronjenja, dok su i naša dva sina završili tečajeve ronjenja i nakon toga poslali vrsni podvodni fotografi, koji su postigni značajne uspjehe na domaćem i međunarodnom planu. Prije tri godine ronilački ispit je položila i moja kćerja, tako da smo mi svi porodično ronioci”.

On priča da je od djetinjstva izgradio i veliku ljubav prema ratnim brodovima kakvi su se pravili na navozima u Kraljevici.

“Oduševljen sam sa onim što ste vi od te tradicije ratne brodogradnje u Boki, sačuvali ovdje u Tivtu. Nije to puno, ali je opet mnogo više nego što je toga sačuvano kod nas. Vi ovdje imate kompletne dvije podmornice JRM i dio objekata u kojima su se one nekad remontovale, ali mi je sa druge strane, veoma žao što je potpuno propala i gotovo u svim tragovima nestala nekadašnja Hidroplanska baza u Kumboru koja je izuzetno istorijski važna za vazduhoplovstvo kako u okvirima bivše Jugoslavije, tako i šire”, kaže priznati stručnjak, podsjećajući da su upravo iz Boke na proljeće 1913. poletjeli prvi avioni – austrougarski hidroplani nad teritorijom današnje Crne Gore i da su oni tada u Drugom balkanskom ratu obavljali i prve u istoriji misije izviđanja iz vazduha dešavanja na frontu kod Skadra.

Kumbor i njegova hidroplanska baza su narednih godina u Prvom svjetskom ratu opet bili “svjetski prvaci“ u više navrata – prvi napad iz hidroaviona na ciljeve na zemlji, prvo noćno bombardovanje neprijateljskih položaja, prvo bombardovanje ratnog broda na moru, prvo potapanje podmornice u svijetu dejstvom iz vazduha...

Tu su službovali i za vazduhoplovnu istoriju vrlo značajni ljudi – jedan od naših prvih hidropilota i kasniji osnivač fabrike aviona “Ikarus“ u Zemunu Dimitrije Konjović i najuspješniji austro-ugarski mornarički pilot-as Prvog svjetskog rata, rođeni Hercegnovljanin, baron Gotfried von Banfield.

Dva originalna austrougarska hangara za hidroplane u Kumboru iz 1916. godine, nakon odluke crnogorskih nadležnih organa da “ne posjeduju vrijednost koje bi obavezale Upravu za zaštitu kulturnoh dobara na njihovu zaštitu i očuvanje”, su prije par godina srušeni radi izgradne turističkog rizorta Portonovi, a uklonjen je i spomenik poginulim kumborskim hidroavijatičarima iz vremena Kraljevine Jugoslavije.

Kao “istorijski bezvrijedna” srušena je i lansirna stanica za ispitivanje torpeda koju je u Kumboru sredinom dvadesetih prošlog vijeka napravio znameniti konstruktor i inovator, kapetan bojnog broda Miroslav Štumberger, čiji je dom u Baošićima danas poznat kao Muzej starog kapetana…

“Odlično sarađujem sa brojnim entuzijastima iz oblasti vojnopomorske ili istorije avijacije sa područja cijele bivše države jer se mi sa ovih prostora zaista možemo pohvaliti da imao izvanrednu povijest kako avijacije, tako i pomorstva. Samo je očito, ne znamo na pravi način sačuvati i iskoristiti kako se to radi u svijetu”, ističe Frka.

Objašnjava da su potopljeni brodovi i avioni svojevrsne vremenske kapsule na dnu mora i da je upravo ta dimenzija olupina ono što najviše privlači njega i ostale slične istraživače podmorja.

“Kad pogledate što je zapravo od brodova koji su nekada plovili danas ostalo da plovi ili je privezano negdje u lukama, i ono što je pod vodom, onda ćemo vrlo lako zaključiti da je gro njih zapravo sačuvano pod vodom jer su potonuli nekim nesrećnim slučajem. Svi oni su danas manje-više sačuvani onakvi kakvi su bili u onom momentu kada su nestali sa površine mora i često u njima možete naći predmete koji su pripadali posadi i koji daju jednu ‘ljudsku dimenziju’ pričama o svim tom potonulim objektima. Upravo je to bio i cilj mojih knjiga i filmova – da u ljudima probudimo svijest da te olupine nisu samo neki kulturni ili istorijski spomenik nekog događaja ili vremena, već i mjesto ljudskih tragedija i pogibija i mjesto gdje možda još leže njihovi posmrtni ostaci, te se prema tim mjestima treba odnositi sa dužnim pijetetom”, ističe Frka, dodajući da mu je pričanje takvih priča o sudbinama ljudi povezanim sa davno potonulim brodovima ili oborenim avionima, glavni izazov i motiv da se bavi djelatnošću u kojoj je već više od 40 godina.

Takve storije on je zabilježio za ukupno 56 brodskih i avionskih olupina u hrvatskom dijelu Jadrana koje je sa arheologom i roniocem Jasenom Mesićem opisao u kjigama “Tajne Jadran” i “Blago jadrana” – svojevrsnim ronilačkim vodičima, a koje su prevedene i izdane i na engleskom, njemačkom, italijanskom, češkom, mađarskom i slovenačkom jeziku.

Sa saradnikom Marinom Brscem, Frka je autor i scenarija za nagrađivani dokumentarni film “Viški brodolomi”, a jedan je i od autora šestodjelne TV dokumentarne serije “Veliki brodolomi Jadrana” koja je dobitnik “Večernjakovog ekrana” za najbolju dokumentarnu seriju u 2007. a prikazana je i na TV Vijesti.

Frka članke redovno objavljuje i u prestižnim inostranim časopisima. Podvodnom fotografijom bavi se još od 1978, višestruki je državni prvak Hrvatske u toj kategoriji umjetničke forografije i trećeplasirani sa Svjetskog prvenstva u Bodrumu u Turskoj 2011. Član je i međunarodne komisije CMAS za podvodnu fotografiju.

Ono što u dubinama mora ne može zabilježiti fotoaparatom jer su brodske ili oplupine aviona nerijetko prevelike da bi “stale u objektiv kamere”, Frka više nego nadoknađuje svojim umjetničkim radom i likovnim talentom, slikajući upečatljive podmorske prizore. Dar za tehničko crtanje i bogato maketarsko iskustvo, pretočio je u impresivne slike olupina na dnu mora, rađene u maniru možda i najpoznatijeg umjetnika na svijetu koji gaji tu vrstu motiva u svom opusu – hiperrealiste, Amerikanca Ken Marshalla.

Frkine vrlo detaljne i istorijski apsolutno vjerne slike borbenih aviona i ratnih brodova prvo su našle put do raznih časipisa u SFRJ, poput “Fronta” ili maketarskih magazina, da bi kasnije on ilustrovao i razne knjige o vazduhoplovstvu.

Od 1992. sarađuje i sa čuvenim njemačkim proizvođačem model-kitova Revell, pa Frkine ilustracije brojnih tipova aviona ili čuvenih ratnih brodova i podmornica danas krase naslovne strane omota kutija u kojima se prodaju Revellovi modeli.

“Szent Istvan” iznad svih

Jedna od brojnih olupina na kojima je ronio, a koja je na njega ostavila najveći utisak, je austrougarski bojni brod “Szent Istvan”, potopljen od Italijana 1918. kod ostrva Premuda.

Teško oklopljeni moćni ratni brod od 21.689 tona punog deplasmana, bio je dug 153, širok 28 metara, a gaz mu je iznosio skoro 9 metara. Glavno naoružanje činilo je 12 velikih topova kalibra 305 milimetara, raspoređenih u četiri trocijevne kule što je tada bio pionirski poduhvat u ratnoj brodogradnji. Maksimalnom brzinom od 20 čvorova ovu svojevrsnu ploveću tvrđavu na moru, pogonile su parne turbine ukupne snage 26.000 konja, a brod su opsluživala 1.094 člana posade. Prevrnut počiva na 66 metara dubine kao najveći brod što je ikada potonuo na Jadranu.

“‘Szent Istvan’ je jedno posebno poglavlje u mom životu i istraživanjima. Još kada je 1995. moj pokojni prijatelj Antun Gavranić prvi put sa Mađarima ronio na ‘Szent Istvanu’. Učestvovao sam u više ekspedicija. U jednoj od njih smo zajedno sa Mađarima, demontirali bronzana slova sa imenom broda sa njegove krme i ona se danas nalaze u Pomorskom muzeju Istre u Puli”, kaže Frka, dodajući da sa kolegama iz Hrvatskog restauratorskog zavoda već niz godina prati stanje zakonom zaštićene olupine velikog bojnog broda.

“Zadnjih par godina vidljivo je da se ta olupina lagano počinje konstrukcijski urušavati što je, naravno, nezaustavljiv proces za jedan metalni brod pod morem. Mi možemo biti sretni što su takve olupine u Jadranu sačuvane u takvom prilično dobrom stanju, već više od 100 godina, za razliku od olupina nekih brodova u Lamanšu ili u Sjevernom koji su se za samo par desetljeća, potpuno raspali. Nekakav sretan odnos saliniteta, temperature i morskih struja u Jadranu sačuvao je te naše brodove, ali ne zauvijek. Zbog toga, kada je ‘Szent Istvan’ u pitanju ove godine planiramo još jednu ekspediciju kako bi smo je što bolje dokumentovali i dodatno istražili njenu unutrašnjost kroz rupe u oplati koje su se u međuvremenu otvorile”.

Za njega je novost bila činjenica da se u Tivtu, u Zbirci pomorskog nasljeđa, danas čuva možda i najveći preživjeli artefakt sa “Szent Istvana” – mali dvocilindrični parostroj sa jedne od barkasa, koja je prilikom potapanja broda spasila mnoge članove posade.

Frka je bio i konsultant i podvodni snimatelj austrijsko-njemačkog igrano-dokumentarnog filma „Smrt u zoru“ (Posljednji carev bojni brod) o sudbini „Szent Istvana“, a koji je prikazan i na Viasat History i National Geographic kanalima.

Podmorje Crne Gore krije važne olupine

Frka ističe da i u vodama crnogorskog dijela Jadrana ima više olupina istorijski značajnih brodova, poput austrougarske krstarice “Zenta“ – prvog ratnog broda potopljenog u prvom sukobu flota sila Antante i Centralnih sila u Prvom svjetskom ratu, francuskog razarača “Dague“, ili francuskih podmornica “Focault“ i “Monge“ čija posljednja počivalita još nisu ni otkrivena.

U blizini Prevlake, na ulazu u Boku, u vodama koje pripadaju Hrvatskoj, leži austrougarska torpedna krstarica “Kaiser Franz Joseph I“.

“Sve su to olupine koje zaslužuju da ih se istraži i opiše kako treba. Moj prijatelj Dragan Gačević iz Herceg Novog je već napravio fenomenalnu knjigu o dostupnim olupinama u Crnoj Gori i ja jedva čekam da dođem ovdje par dana i zaronim na neku od njih. Možda bi smo mogli ove godine organizovati ekspediciju na ‘Kaiser Franz Josepha’ jer se navršava 100. godišnjica potapanja tog broda kojeg bih želio uključiti u novu knjigu koju pišem“.

On je do sada je ronio na gotovo svim za autonomne ronioce dostupnim olupinama brdova u Hrvatskoj i na mnogima širom svijeta. Po atraktivnosti, posebno ističe ono što je vidio u podmorju lagune Truk u Mikroneziji na centralnom Pacifiku gdje, u kristalno čistim i prozirnim tropskim vodama koje bujaju od života, na relativno maloj dubini, počivaju ostaci 12 ratnih i 32 trgovačka broda što su ih Amerikanci potopili 1944. u vazdušnom napadu na tu, tada jednu od najvećih japanskih pomorskih baza.

Pljačkaši olupina haraju i u Hrvatskoj

Na pitanje kako u Hrvatskoj funkcioniše zaštita i sprečavanje devastiranja podvodnih hidroarheoloških lokaliteta među kojima su i olupine brodova i aviona, Frka odgovara da su doneseni strogi zakonski propisi i da policija redovno sprovodi akcije na moru, ali da se pohare i dalje povremeno događaju.

“Povremeno policija tako ulovi neke, mahom strance, kako devastiraju potonuli brod skidajući i odnoseći sa njega razne elemente... Nažalost, kod naših komercijalnih ronilačkih centara koji dobijaju koncesiju na organizovanje ronjenje na određenim lokalitetima, još nije u potpunosti zaživjela svijet o očuvanju te kulturno-istorijske baštine. Vlasnici ronilačkih centara su to naučili i oni čuvaju povjerene lokalitete, jer ako bi dozvolili njihovu devastacuiju, vrlo brzo više ne bi imali što tamo dolje pokazati turistima koje vode na ronjenje... Međutim, ima i onih koji jednostavno ne mogu odoljeti velikom novcu koji im neko ponudi da se nešto skine i odnese sa potopljenog broda ili aviona, ili što leži pokraj olupina. Žalosno je što ljudi generalno nemaju svijet o tome da je većina tih olupina istovremeno nečije grobno mjesto i da ne treba uznemiravati ili narušavati nečije vječno počivalište”.