Oktobar u Kragujevcu - vrijeme za tugu i sjećanje. Sami se nametnu dok se pred očima smjenjuju slike svega što sam ikada čula, vidjela ili pročitala o užasima oktobra 1941. godine u tom gradu i okolnim selima.
Hodamo ulicom od Muzeja ka spomeniku koji opominje da je baš tu, prije 79 godina, rafalima pokošeno skoro tri hiljade ljudi.
Bili su goloruki, bili su nedužni.
Najmlađi je imao samo 11 godina i 11 mjeseci.
Iz učionice su izvedeni đaci i njihovi profesori.
Iz kuća su, tokom te zlokobne racije, odvedeni svi muškarci od 16 do 65 godina. Poslednji put tada su vidjeli svoje porodice.
Dolazimo do raskršća od kog je do spomenika, simbola grada, svega nekoliko stotina metara.
Sve je jača tišina od koje se ledi krv u žilama. U glavi bubnjaju strahote rata završenog mnogo prije nego sam rođena.
Naviru sjećanja na sve što znam o Šumaricama.
Kao djevojčica, kada sam prvi put došla da se poklonim sjenima stradalih, nisam mogla da shvatim značaj svega toga.
Sada je drugačije.
Znam da je u dolinama Erdogijskog i Sušičkog potoka ležalo ubijeno više hiljada ljudi. Više desetina djece, stotina mladića...
Glas u meni ponavlja stihove Desankine ”Krvave bajke”:
Iste su godine svi bili rođeni,
isto su im tekli školski dani,
na iste svečanosti zajedno su vođeni,
od istih bolesti svi pelcovani
i svi umrli u istom danu...
Nebrojeno puta sam je recitovala i znam je naizust.
Stižemo do Spomenika strijeljanim đacima i nastavnicima.
Kamen na kom je uklesano “Pucajte, ja i sada držim čas”.
Tišina.
Uglavnom mlađi ljudi šetaju ili treniraju nadomak tog zlokobnog mjesta.
Ne zastajkuju, ko zna koliko puta su tuda prošli, možda i svakog dana.
Nijemo gledam u kamen koji ne znači ništa i znači sve, simbol je bespomoćnosti, surovosti, besmisla rata i prkosa.
Zatvorim oči i u sebi psujem Boga i sve sile koje tih dana nisu bile na strani nedužnih, onih koji su tek trebali da žive.
Uvijek me, kao i većinu mog društva, mučilo pitanje zašto njih?
Što su sve mogli da su se tog 21. oktobra probudili negdje drugo, a ne u Kragujevcu? Koliko je generacija ubijeno tim rafalom?
Njihova unučad bila bi mojih godina.
Ali ne, nisu ih pustili da imaju djecu, unučad, život...
Ubili su sva njihova nadanja, maštanja, snove...
Na njih sada sjećaju Šumarice i Spomen-park koji čuva uspomenu na tu tragediju i opominje - da se ne zaboravi i nikada više ne ponovi takav zločin.
Strijeljanje u Kragujevcu jedan je od najvećih zločina njemačke vojske u Drugom svjetskom ratu.
Ta, zla jesen, pamti mnogo slučajeva masovne osvete nad nedužnim stanovništvom, a povod, ako im je uopšte trebao, njemački su gubici u borbi 16. oktobra na putu Kragujevac - Gornji Milanovac.
U toj borbi mrtvih je bilo na sve strane, a Njemci su imali 10 i 26 ranjenih. To je bio okidač da samo u Kragujevcu i okolnim selima, prema zvaničnim podacima, ubiju 2.794 muškaraca, žena i djece, od toga 415 u selima i 2.379 u Kragujevcu (podaci Spomen parka).
Prilikom strijeljanja primjenjena je naredbe generala Franca Bemea od 10. oktobra, koja je propisivala streljanje 100 Srba za jednog ubijenog i 50 za jednog ranjenog njemačkog vojnika.
Zločin je počeo 19. oktobra u okolnim selima Maršiću, Ilićevu i Grošnici, a 20. i 21. oktobra u Kragujevcu.
Strijeljano je deset odsto stanovnika tog grada.
Sjedim ispred kamena na kom je uklesano “Ovde su sahranjeni đaci i profesori streljani 21. oktobra 1941.”
Razmišljam.
Ko piše istoriju? Je li sve bilo baš tako?
Da li je i sada toliko bolesnih umova među nama? Ili ih je više?
Sjećam se svega što znam o raciji u Kragujevcu, lekcija iz istorije, pročitanog iz knjiga...
Prvo su uhapsili pristalice pokreta otpora, a sa njima i Jevreje.
Nije im bilo dovoljno.
Zapisano je da je tada komandant okupiranog Kragujevca Oto fon Bišofshauzen predložio majoru Paulu Kenigu da 19. oktobra raciju sprovede u okolnim selima Beloševac, Mečkovac, Maršić, Korman, Botunje, Grošnica, Gornje i Donje Grbice. Akcijom je rukovodio kapetan Fric Fidler.
Opet im je bilo malo i 20. oktobra počela je velika racija muškog stanovništva u Kragujevcu, uzrasta od 16 do 60 godina...
Odvođeni su iz kuća, kafana, prodavnica, radionica, s pijace, đaci iz škola. Iste noći strijeljani su Romi i Jevreji, na Stanovljanskom polju iznad Šumarica. Rafali su dopirali i do šupa u kojima su uhapšeni bili zatvoreni i tada su shvatili šta ih čeka.
U noći između 20. i 21. oktobra napisali su poslednje poruke bližnjima, na komadićima papira, poleđini fotografija.
“Lebac sutra nemojte poslati”, napisao je Jakov Medina.
Dio poruka ispisan je na velikom panou ispred Muzeja, a u toj zgradi čuvaju se 42 poslednje rečenice.
Rafali su počeli 21. oktobra u sedam sati ujutru i trajalo je neprekidno do 14 časova.
Major Kenig bio je profesor teologije Protestantske crkve, a kapetan Fidler profesor tehničkih nauka sa službom u Austriji.
Kenig je strijeljao svoje kolege, profesore Miloja Pavlovića i Lazara Pantelića. U tri zla dana on je na strijeljanje izveo 2.854 ljudi, od kojih jе 2.794 strijeljano, a 62 preživjelo.
Među ubijenima bilo je oko 300 mladih momaka i đaka srednjih škola i četrdesetoro djece od 12 do 15 godina, mahom Romi, mali čistači cipela. U Šumaricama je i spomenik njima posvećen.
A sa profesorima Milojem i Lazarom u smrt su otišli učenici - “dečaka redovi celi”...
Ustajem i hodam ka crkvi Svetih kragujevačkih novomučenika, desno od Spomenika V3 je staro vojno groblje.
Toliko opomena na jednom mjestu stežu mi grlo.
Nije samo oktobar u Kragujevcu tužan.
Tužno je svako sjećanje na one koji su možda mogli biti naši najbolji ljekari, učitelji, sportisti... Da ih tog dana nije pokosio rafal i da nisu ostali da leže jedni preko drugih, u gomili krvi i rana...
Preživio stratište pa inicirao formiranje Spomen-parka
Spomen-park “Kragujevački oktobar” prostire se na oko 350 hektara i u njemu se nalazi 30 uređenih humki.
Spomen-parkom dominira grandiozni Spomenik đacima i profesorima koji je zbog oblika, rimskog broja pet, prozvan “Peto tri”.
Ipak, podaci pokazuju da iz odeljenja peto tri Kragujevačke gimnazije niko nije strijeljan.
Spomen-park formiran je 1953. godine na inicijativu Dragoslava Jovanovića, koji je preživio strijeljanje. Sa 17 godina odveden je na stratište, a majka ga je pronašla živog među leševima, s 11 rana na tijelu od metaka.
Od 1964. godine u Šumaricama se svakog 21. oktobra organizuje Veliki školski čas.
Spomen-muzej “21. oktobar” podignut je 1976. godine - crvena cigla od koje je izgrađen asocira na prolivenu krv, a trideset i tri vertikalne kule različitih visina povezuju u jedinstvenu cjelinu trideset grobnica u Šumaricama i tri u okolnim selima.
U kulama “nebeskim bunarima” nema prozora već samo kupole na vrhovima, što pokazuje bezizlaznost situacije u kojoj su se našli ljudi, nedužni osuđeni na smrt...
Bonus video:
