Pomorski Arsenal u Tivtu - vojno brodogradilište koje je 1889. ustanovila tadašnja Carska i Kraljevska Mornarica Austro-Ugarske (K.u.K. Kriegsmarine) od samih početaka podmorničarstva kao novog i tehnološki vrlo izazovnog trenda u ratnoj brodogradnji, imalo je zapaženu ulogu u razvoju te djelatnosti.
Prve austrougarske podmornice u Boku Kotorsku došle su 1913. godine, da bi im se kasnije tokom Prvog svjetskog rata, od maja 1915. godine, pridružile i Austro-Ugarskoj savezničke, podmornice njemačke Carske mornarice.
Već tada u tivatskom Arsenalu počinje i redovno održavanje, odnosno manje zahtjevni remonti podmornica - prvo na plutajućem doku koji je bio privremeno lociran u Đenovićima, gdje je u prvoj polovini Prvog svjetskog rata, zbog opasnosti od granatiranja crnogorske artiljerije sa Lovćena, bio izmješten dio tehničkih kapaciteta Arsenala iz Tivta. Potom, od sredine januara 1916. godine, remonti i dokovanja podmornica obavljaju se i u samom Tivtu, nakon što je eliminisana prijetnja sa visova u zaleđu Boke jer su Austro-Ugari tada probili lovćenski front, porazili i primorali Kraljevinu Crnu Goru na kapitulaciju.
“ALL STAR” PODMORNIČARSTVA
U Tivtu i Boki uopšte tokom Prvog svjetskog rata baziralo je nekoliko desetina austrougarskih i njemačkih podmornica, a ovdje su službovali neki od ljudi koji su se već tada, ili će to učiniti kasnije tokom Drugog svjetskog rata, upisali na stranice svjetske istorije i u podmorničarstvu bili ono što je npr. “All Star” ekipa NBA danas u svjetskoj košarci. Među njima bili su Georg fon Trep, Zdenjek Hudeček, Oto Hersing, Max Valentajner, Valter Forstman, Vilhelm Kanaris, najuspješniji svjetski podmorničar svih vremena Lotar fon Arno de la Perijer, čak i Karl Denic...
Po završetku rata, Tivat i njegov Arsenal su i u novoj državi - Kraljevini Jugoslaviji bili fokalna tačka razvoja njenog podmorničarstva. Arsenal je, naime, na kompletno održavanje preuzeo prve dvije jugoslovenske podmornice “Hrabri” i “Nebojša” britanskog tipa “L”, od njihove isporuke iz brodogradilišta u Njukaslu 1928. a potom i naredne dvije “Smeli” i “Osvetnik” francuskog tipa “Syrene” koje su u operativnu upotrebu uvedene 1929.
Specifična veza Tivta sa podmornicama kao najsofisticiranijom i najopasnijom vrstom ratnih brodova, nastavljena je i u SFRJ u decenijama nakon Drugog svjetskog rata, jer je tivatski Arsenal bio glavna remontna i baza za održavanje svih tipova podmornica koje su službovale u Jugoslovenskoj Ratnoj Mornarici, te kasnije RM VJ i RM VCSG, sve do praktičnog ukidanja podmorničarstva na ovim prostorima 2005.
Osim njih, Arsenal je sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog vijeka generalno remontovao i petnaestak podmornica iz flota Sovjetskog Saveza, odnosno Libije, te nešto kasnije, i RM Egipta.
KRVAVI BOJ NA ATLANTIKU
Na bogatu tradiciju podmorničarstva u Boki i Tivtu, odnosno višedecenijsku specijalizaciju Arsenala za remonte i održavanja podmornica, danas podsjećaju dva muzejska eksponata: podmornice P-821 “Heroj” i P-911 “Una” JRM koje su izložene u Porto Montenegru, kao i brojni artefakti i fotografije u tamošnjoj muzejskoj, ali i brojnim privatnim zbirkama. Međutim, nijedan od tih artefakata i dokumenata ne priča o tome da je Tivat svojevremeno bio mjesto gdje je trebalo da se “rode” najmanje dvije od u Drugom svjetskom ratu proslavljenih njemačkih podmornica. Čuveni U-boti (skraćenica od njemačke riječi “Unterseeboot” - podmornica) u Drugom svjetskom ratu su u čuvenoj i vrlo krvavoj bici za Atlantik, umalo doveli do pobjede nacističke Njemačke nad Velikom Britanijom, a i sam britanski premijer i ratni vođa Vinston Čerčil otvoreno je priznavao da se tokom sukoba 1939-1945. jedino plašio njemačkih podmornica i vrlo izgledne mogućnosti da one potpuno presjeku pomorski transport i linije snabdijevanja ostrvske države kakva je Velika Britanija. Njemci su u tome umalo i uspjeli, a temelj za to postavili su desetak godina ranije, razvijajući podmornicu Typ II koja je pred rat, imala i specifičnu, ali sticajem okolnosti do kraja nikad realizovanu vezu sa Tivtom.
POSAO OD 53,4 MILIONA DINARA
Dokumenti o tom nesuđenom poslu danas se čuvaju u Vojnom arhivu u Beogradu, a dio njih je svojevremeno obradio i javnosti prezentovao zvanični istoričar JRM, kapetan bojnog broda Kažimir Pribilović u svojoj doktorskoj disertaciji “Ratna Mornarica Kraljevine Jugoslavije 1918-1941”. odbranjenoj 1980. na Filozoskom fakultetu Zadru. Naime, po Drugom flotnom programu za razvoj Kraljevske Mornarice Jugoslavije (KrMJ) koji u ukupnoj vrijednosti od 305.000.000 dinara odobren 14. novembra 1936. godine, pored ostaloga, odobrena je i izgradnja dvije nove podmornice.
Polazeći od premise da će podmornice manjeg deplasmana od dvije britanskog tipa “L”, odnosno dvije francuskog tipa “Syrene” koje su tada činile Podmorničku flotilu KrMJ, najbolje odgovarati karakteristikama jadranskog pomorskog vojišta, Komanda KrMJ je 1937. zatražila ponude od domaćih i inostranih brodogradilišta za izgradnju dviju podmornica deplasmana od 300 tona. Najpovoljniju ponudu dalo je njemačko brodogradilište Krupp Germaniawerft AG iz Kila, uz klirinški mehanizam plaćanja. Njihova ponuđena cijena iznosila je 53.400.000 dinara za dvije podmornice, bez naoružanja. Rok isporuke bio je 3. septembar 1941.godine.
Ugovor za izgradnji dvije nove podmornice sklopljen je sa tim brodogradilištem 28. oktobra 1937. Riječ je o malim, obalnim podmornicama Typ II koje su tada već bile građene u seriji u više njemačkih brodogradilišta. Radilo se o podvrsti podmornice Typ II - prvoj novorazvijenoj podmornici koju je Njemačka gradila nakon što su joj ukinuta ograničenja za izgradnju podmorničkih snaga, nametnuta od Antante nakon poraza Centralnih sila u Prvom svjetskom ratu. Typ II B sagrađen je u ukupno 20 primjeraka i predstavljao je nešto usavršeniju varijantu originalnog Typ II A. Podmornica Typ II B imala je 279 tona površinskog, odnosno 328 tona deplasmana u podvodnoj vožnji. Bila je dugačka 42,7 metara preko svega, široka 4,08 metara, visoka 8,60 metara, a gaz joj je iznosio 3,90 metara. Pogon su joj činila dva šestocilindrična dizel motora MWM ukupne snage 700 konja i dva Siemens -Shuckert elektromotora ukupne snage 360 konja.
Postizala je maksimalnu brzinu od 13 čvorova u površinskoj, odnosno 7 čvorova u podvodnoj vožnji. Akcioni radijus bio je za tako malu podmornicu impozantnih 3.100 milja u površinskoj plovidbi brzinom od 8 čvorova, dok je u podvodnoj vožnji podmornica mogla preći maksimalno 43 milje brzinom od 4 čvora. Ukoliko bi plovila “puzajućom brzinom” od samo 2 čvora, podmornica je pod vodom mogla preći 73 milje. Testna maksimalna dubina ronjenja bila je 150 metara, radna dubina 120 metara, a podmornica je bila naoružana sa tri torpedne cijevi na pramcu, kalibra 533 milimetra sa borbenim kompletom od ukupno pet torpeda. Umjesto torpeda, mogla je u cijevima nositi i polagati do 18 protivbrodskih mina tipa TMA i TMB.
Na palubi je ispred tornja bio montiran i jedan top kalibra 20 mm sa borbenim kompletom od 1.000 granata. Podmornicu su opsluživala 24 člana posade koji su na njoj živjeli u vrlo skučenim i spartanskim uslovima, a imali su zalihe vode i hrane dovoljne za borbenu patrolu u trajanju od tri do četiri nedjelje. Iako su bile male i skučene, podmornice Typ II (posebno Typ II B) kojih je i najviše izgrađeno u toj klasi) bile su vrlo cijenjene kod svojih posada zbog odličnih manevarskih karakteristika, kratkog vremena zaranjanja od samo 30 sekundi i izuzetne izdržljivosti i robusnosti.
Iako su primarno bile namijenjene za obuku posada budućih većih njemačkih podmornica te za korišćenje u obalnim a ne okeanskim vodama, podmornice Typ II koje je njemačka Ratna mornarica (Kriegsmarine) počela u operativnu upotrebu uvoditi od 1935. godine, kasnije su imale i neka vrlo zapažena borbena dejstva na početku Drugog svjetskog rata. Jedan od slavnih njemačkih podmorničara koji je veoma uspješno komandovao podmornicama ovog tipa bio je čuveni kapetan bojnog broda Otto Kretschmer koji je sa svojom U-23 (Typ II B) imao čak 10 ratnih patrola od septembra 1939. do jula 1940. godine. Pritom je Kretschmer sa ovom malom podmornicom na Sjevernom moru, većinom u blizini Orknijskih ostrva, potopio čak osam savezničkih brodova, među kojima je bio i veliki danski tanker “Danmark” od 10.715 tona, te moderni britanski razarač HMS “Daring” H-16.
Budući da se Njemačka sredinom tridesetih ubrzano pripremala za rat i sa tim povezanu povećanu, ratnu proizvodnju naoružanja i tehnike, bilo je potrebno u taj lanac snabdijevanja uključiti što veći broj njemačih firmi, pa je tako brodogradilište Krupp Germaniawerft AG iz Kila, posao gradnje dvije jedinice Typ B koju su 1937. naručili Jugosloveni, ustupilo brodogradilištu Flender Werke AG iz Libeka. Kobilica prve jugoslovenske podmornice (brodogradilišni broj 268) položena 31. marta 1938. u Libeku, da bi 16.aprila 1938. ovdje bila položena kobilica i druge naručene podmornice za KrMJ (brodogradilišni broj 269).
U međuvremenu, i Komanda Kraljevske Mornarice Jugoslavije postala je svjesna neophodnosti podizanja tehnološkog nivoa zemlje i stoga je odlučila da razmotri tehničke mogućnosti da se ove dvije podmonice u Libeku izgrade u sekcijama, koje će kombinovanim željezničko-pomorskim trasportom, biti prevežene do Boke Kotorske i u tivatskom Pomorskom arsenalu koji je tada bio glavno vojno brodogradilište i remontni centar KrMJ, konačno sklopljene u dvije nove podmornice. Ovo je, inače, bilo sasvim tehnički izvodljiv poduhvat što se pokazalo kasnije tokom Drugog svjetskog rata kada su Njemci čak šest podmornica Typ II sagrađenih u njemačkim brodogradilištima, rastavili u sekcije i kombinovanim željezničko-riječnim transportom, prebacili do Rumunije gdje su one ponovno sklopljene i uvedene u upotrebu Kriegsmarine na Crnom moru, u dejstvima protiv Sovjetskog saveza.
MODERNA OPREMA I ALATI
U to vrijeme Pomorski Arsenal u Tivtu je bio glavni remontni i tehničko-logistički oslovac Kraljevske Mornarice Jugoslavije. U njega je kontinuirano ulagano još od 1921. godine, a ovdašnje radionice opremane su modernim alatima i opremom, prvenstveno iz Njemačke, dobijenim u najvećoj mjeri na osnovu reparacija za Prvi svjetski rat. Tako je, na primjer, već krajem 1922. Arsenal dobio prva četiri aparata za autogeno zavarivanje - tada najnoviju tehnologiju za spajanje limova brodskog trupa, posebno važnu za gradnju podmornica. Nekoliko mjeseci kasnije stigle su i tada najmodernije mašine za ispitivanje kvaliteta čeličnih limova, što je od presudne važnosti za gradnju i remonte tzv. čvrstog trupa podmornica.
U više navrata 1923. i 1924. iz Njemačke su u Arsenal stizali lotovi raznih novih teških i lakih alatnih i hidrauličnih mašina, pa su potpuno novim mašinama opremljene tokarska, kotlarska i bakrokovačka radionica, odnosno livnica. Još modernija nova tehnologija elektrolučnog zavarivanja metala u Arsenalu se počela primjenjivati već 1927. Plutajući dok od 1.700 tona nosivosti Arsenal je iz Njemačke dobio u julu 1923. a krajem avgusta 1929. iz Libeka je stigao i potpuno novi veći plutajući dok nosivosti 7.000 tona, vrijedan skoro 2,4 miliona maraka. Izgradnjom novih hala, radionica (među njima i za podmornice naročito bitne akumulatorske radione) i skladišnih prostora, dovršenjem nove električne centrale i uređenjem navoza, pomorski Arsenal u Tivtu je odposobljen za remont i održavanje svih vrsta ratnih i pomoćnih brodova u sastavu KrMJ.
Budući da je ovdje tada radila i Mornaričko-zanatlijska škola, nije bilo problema oko popune kvalifikovanim radnicima, pa je tivatski Arsenal tada bio jedina organizovana i opremljena ustanova na cijeloj jugoslovenskoj obali Jadrana koja je bila u stanju da obavi kompletan remont ratnih brodova i podmornica. Arsenal je tada imao oko 1.300 radnika, te veliki broj inženjera i bio je spreman da se uhvati u koštac sa nekim od najizazovnijih tehničko-tehnoloških problema sa kojima se suočavala KrMJ, pa su tako, pred ostaloga, inženjeri i meštri tivatskog Arsenala tada napravili nove sapnice glavnih turbina Yarrow za razarač “Dubrovnik”, generalno remontovali i rekonstruisali u sudaru teško oštećeni putnički parobrod “Karađorđe”, rekonstruisali i modernizovali krstaricu “Dalmacija”, odnosno izradili i montirali na podmornicu “Nebojša” dobar dio novog lakog (hidrodinamičkog) trupa nakon što je ona pretrpjela teška oštećenja u sudaru sa putničkim parobrodom “Miho Pracat” u blizini Dubrovnika.
U KrMJ su smatrali da je tivatski Arsenal u kojem je tada funkcionisala i Podmornička baza KRMJ, a on od 1928. i 1929. na sebe preuzeo sve poslove održavanja podmornica tipa “L” i “Syrene” koje su bile u naoružanju jugoslovenske Mornarice, dovoljno opremljen i kadrovski sposoban da od sekcija izrađenih u Njemčakoj, na svojim navozima montira i dovrši dvije nove podmornice Typ II B koje su se za Jugoslaviju gradile u Flender Werke-u u Libeku.
Predstavnik tog njemačkog brodogradilišta čak je doputovao u Jugoslaviju i 29. februara 1940. u pratnji predstavnika Tehničke službe KrMJ i rukovodstva Arsenala, detaljno razgledao tivatsko vojno brodogradilište, obišao sve njegove radione i pogone, te se lično uvjerio u opremljenost i sposobnost Arsenala da na svojim navozima, sklopi i dovrši dvije tada vrlo moderne, nove podmornice. Međutim, zbog hroničnog nedostatka novca u vojnom budžetu Kraljevine Jugoslavije, od toga se ipak odustalo jer bi transport podmornica u sekcijama iz Libeka do Tivta i njihovo konačno montiranje i dovršetak u Arsenalu, bili značajno skuplji nego da se one u potpunosti završe u Njemačkoj. Stoga su dvije naručene nove jugoslovenske podmornice ipak završene i porinute 16. marta, odnosno 20. aprila 1940. godine, u Libeku.
RAT POKVARIO POSAO
Budući da je Drugi svjetski rat tada uveliko trajao, Njemačka ih na kraju uopšte nije isporučila Kraljevini Jugoslaviji, već ih je uvrstila u svoju Ratnu mornaricu pod oznakama U-120 i U-121. U-120 je u sastav Kriegsmarine oficijelno ušla 20. aprila 1940. pod komandom poručnika fregate Ernsta Bauera, a U-121 28. maja 1940, pod komandom poručnika fregate Karla Ernsta Schroetera. Obje su služile u Kriegsmarine tokom cijelog Drugog svjetskog rata, djelujući na Sjevernom i Baltičkom moru, čak i na Atlantiku, kao školske podmornice za obuku posada većih njemačkih podmornica Typ VII, IX, XIV, XXI i XXIII.
Nesuđene jugoslovenske podmornice koje su se trebale “roditi” u Tivtu su srećno i uspješno službovale u 21, 24 i 31. školskoj podmorničkoj flotili Kriegsmarine sa bazama u Kilu, Nojštatu, Pilauu, Hamburgu. Vilhelmshavenu, Vezermindeu, Gdanjsku, Memelu, Trondhajmu, Gotenhafenu i Ekenferdeu. Kraj rata i kapitulaciju Trećeg Rajha dočekale su u ispravnom stanju, ali su ih njihove posade namjerno potopile 5. maja 1945. u Vezermindeu da U-120 i U-121 ne bi pale u ruke neprijatelja. Olupine obje nesuđene jugoslovenske podmornice kojima je Tivat trebao biti rodno mjesto, podignute su sa dna mora krajem 1949. godine i isječene su u staro željezo.
I naoružanje kupljeno, ali nije isporučeno
Za naoružanje dvije nove podmornice Typ II B koje je naručila u Njemačkoj, Komanda KrMJ je 8. decembra 1939. sa jednom fabrikom iz Kila, sklopila ugovor o nabavci ukupno 35 komada torpeda G7a - tada standardnih protivbrodskih torpeda u naoružanju Kriegsmarine. Ukupna vrijednost ugovora za 35 topreda sa rezervnim djelovima bila je 1.397.397 maraka ili 36.300 maraka po torpedu.
To je ovaj ugovor činilo skoro dvostruko skupljim nego što je 1933. godine, Jugoslavija Njemačkoj platila za gradnju školskog broda - jedrenjaka “Jadran”. Torpeda tipa G7a dužine 7,16 metara i promjera 533 milimetra, imala su bojevu glavu od 300 kilograma eksploziva, a imala su tri daljine gađanja cilja od 5, 8 i 14 kilometara, zavisno od izabrane brzine kretanja torpeda kroz vodu, a koja je mogla biti 30, 40 ili 44 čvora. Prema ugovoru, krajnji rok isporuke je bio 1. novembra 1940, a bilo je predviđeno plaćanje kliringom u devet rata. Međutim, zbog izbijanja rata Njemci nisu Jugoslovenima isporučili ni ova torpeda, iako su ona bila već djelimično plaćena kao što je to bio slučaj i sa dvije podmornice Typ II B.
Bonus video:
