Ideja dobra, implementacija spora, nekad i nefunkcionalna. Tim riječima Snežana Nikčević iz Nevladine organizacije “35 milimetara” opisala je posljednje četiri godine tokom kojih je Ministarstvo unutrašnjih poslova (MUP) započelo izdavanje elektronske, “pametne” lične karte, i ono što je pratilo (i nije) taj proces.
Izdavanje elektronske lične karte (eLK) MUP je trebalo da započne u martu 2020, ali je zbog epidemije koronavirusa sve pomjereno za tri mjeseca. Za četiri godine izdato je preko 330 hiljada novih ličnih dokumenata, ali servisi i usluge koji se oslanjaju na eLK nisu očigledni i nisu zaživjeli.
Dugo je izostajala i komunikacija prema građanima kako bi razumjeli potencijal elektronske lične karte, a građani nisu od starta ni informisani šta u stvari dobijaju prilikom preuzimanja tog ličnog dokumenta, da koverta koju dobijaju sadrži nacionalni identifikacioni broj koji je trebalo da zamijeni matični, da eLK sadrži digitalne sertifikate, da je za korišćenje sertifikata treba aktivirati, te da, ako zaborave PIN (lozinku), ne mogu prosto dobiti drugi, već ličnu moraju da zamijene novom.
“Elektronska lična karta je dobar primjer šta se dešava kada imate dobru ideju, ali kada vam je implementacija usporena, a u nekim segmentima i nefunkcionalna administracija je ta koja prati proces. Nekoliko veoma važnih ‘grešaka u koracima’ se desilo još od početka, kada se nije na pravi način komuniciralo sa građanima za šta im služe koverte koje su dobili sa PIN kodovima, da ne pričamo o kampanjama informisanja, koje su krenule faktički dvije godine nakon početka izdavanja ličnih karata”, kazala je za “Vijesti” Nikčević.
Ona je koordinatorka projekta “Povećanje građanskog angažmana na polju Digitalne agende - ICEDA”, koji za cilj ima da podstakne građane, organizacije civilnog društva, kao i ostale interesne grupe u promociji, oblikovanju i primjeni Digitalne agende na Zapadnom Balkanu.
Prema Zakonu o izmjenama i dopunama Zakona o ličnoj karti, MUP je trebalo da počne sa izdavanjem eLK 30. marta 2020. godine. Zbog mjera usljed epidemije koronavirusa izdavanje je pomjereno za jun iste godine. Od tada do 12. juna ove godine resor unutrašnjih poslova izdao je 336.891 elektronsku ličnu kartu.
Nije poznat i broj servisa koji su razvijeni, a za čije je korišćenje - za onlajn identifikaciju i/ili digitalno potpisivanje, neophodan taj dokument.
MJU ništa, MUP o svojim servisima
Elektronska lična karta zamijenila je zdravstvenu knjižicu i za prijavu na servise na portalu eZdravlje.me, umjesto broja zdravstvene, korisnici eLK unose broj lične karte. Kandidati za upis na fakultet prijave podnose onlajn, tako što identitet potvrde prijavljujući se sa eLK.
Nedavni javni poziv kojim Glavni grad Podgorica građanima obezbjeđuje novčanu podršku za kupovinu bicikala oslanja se na elektronsku ličnu kartu (eLK). To je jedna od usluga na nivou države i lokalnih samouprava gdje se od građana zahtijeva da se prijave i identifikuju onlajn, korišćenjem eLK.
O broju servisa koji su kreirani na način da se za njih koristi eLK redakcija je pitanja uputila i Ministarstvu javne uprave (MJU), kao nadležnom za javnu upravu, i MUP-u, u čijoj su nadležnosti lična dokumenta.
Resor javne uprave vodi Maraš Dukaj, a unutrašnjih poslova Danilo Šaranović.
Iz MJU nisu odgovorili, a iz MUP-a su, iako je najavljen zajednički odgovor, dostavili samo podatke o servisima koji se odnose na taj resor:
“MUP je tokom 2021. i 2022. godine intenzivno radio na uspostavljanju novih elektronskih usluga koje zahtijevaju upotrebu elektronske lične karte, odnosno sertfikata koji su sadržani u ličnoj karti, a koji veb servisi su pušteni u rad dana 14. marta 2022. godine.”
Upotrebom sertifikata koji se nalaze u elektronskoj ličnoj karti, kako su dodali, građani putem tih veb servisa, mogu da izvrše uvid u lične podatke iz registara koji su u nadležnosti tog resora, izvrše uvid u birački spisak, odnosno podatke u biračkom spisku, podnijeti zahtjev za sebe i za svoju maloljetnu djecu za promjenu adrese prebivališta, izdavanje uvjerenja o državljanstvu, koje se može dostaviti ili u neku od filijala MUP-a ili na željenu adresu, na teritoriji Crne Gore. Iz MUP-a su kazali da su omogućili i onlajn izdavanje izvoda iz registra rođenih, uvjerenja o prebivalištu. Za sve zahtjeve koje podnesu korisnici koji veb servisima MUP-a pristupaju putem eLK mogu da na tim lokacijama prate status tih zahtjeva.
Servisi su dostupni na adresi https://e.servis.mup.gov.me. Za pristup toj stranici obavezna je prijava putem eLK.
I dalje su aktivne i stare veb stranice na kojima su iste usluge, a njima se pristupa bez prijave sa eLK: dokumenta.me, za poručivanje uvjerenja o državljanstvu, izvoda iz registra rođenih i prebivališta. Aktivna je i stranica biraci.me...
Iz MUP-a su najavili da će se “i u narednom periodu posvetiti poboljšanju i proširenju postojećih elektronskih usluga”.
“Te eventualno uvođenju novih, u cilju pojednostavljenja administrativnih procedura i svakodnevnog funkcionisanja građana, o čemu će građani, kao i zainteresovana javnost biti blagovremeno obaviješteni.”
Preko 15.000 zamjena
Od početka izdavanja do 12. juna, kako su rekli iz MUP-a, imali su 15.802 zahtjeva za zamjenu elektronske lične. Takav zahtjev, osim u slučaju gubljenja dokumenta, može da se uputi i jer je građanin zaboravio PIN, zbog čega ne bi dalje mogao da koristi eLK za onlajn identifikaciju ili digitalno potpisivanje.
U vezi s tim sagovornica “Vijesti” iz NVO “35 mm” kazala je da je njihovo iskustvo da je veliki broj građana bacio kovertu u kojoj se nalazi lozinka, jer nisu ni znali čemu ta koverta služi.
“S građanima nije komunicirano da recimo ako pogriješe PIN tri puta (a naše iskustvo s terena govori da je većina građana bacila koverte s PIN kodovima, jer nisu znali za šta im koriste) moraju da pođu po novu ličnu kartu”, rekla je Nikčević.
Potencijal ogroman, ali nije iskorišćen
Komentarišući aktivnosti države u vezi sa eLK, Nikčević je kazala da je kasno počela kampanja tokom koje je građanima pojašnjeno da im za eLK treba čitač, uređaj koji očitava digitalne sertifikate s tog dokumenta, ali i pohvalila akciju MJU i Kancelarije UNDP-a u Crnoj Gori, koji su za građane obezbijedili besplatne čitače.
“Imate dokument koji ima nevjerovatan potencijal”, kazala je ona, ali i dodala da za veliki broj građana i sam postupak aktivacije već u startu komplikuje situaciju.
“Za aktivaciju eLK potreban je računar, određeni softveri za aktivaciju, čitač, što je u startu kompleksno za veliki broj građana. Veliki broj koristi isključivo mobilne telefone, da ne pominjemo one koji nemaju uslova da priušte sve ovo, a i nivo digitalne pismenosti u državi, generalno”, kazala je Nikčević.
Dodatno, kako je rekla, i ne postoje servisi koji su često potrebni i za koje bi eLK zaista mogla da se koristi, pa građani i ne ulažu vrijeme da nađu resurse i nauče kako se taj “pametni” dokument uopšte koristi.
“Jer, ako nam nije olakšalo, i nije od koristi da nam uštedi vrijeme, prije svega, onda nema neke poente da koristimo eLK. Kad govorimo strateški o razvoju ekosistema oko eLK, nije da nije baš ništa urađeno, jer ima usluga koje možete realizovati korišćenjem eLK, ali bih rekla da je to zaista mnogo manje u odnosu na ono što je trebalo da imamo kao realni širi benefit, s obzirom na to da je MUP počeo da izdaje eLK još 2020”, kazala je Nikčević.
Cijeli proces, prema njenim riječima, nije pratila i harmonizacija procesa, ni saradnja među institucijama, pa se tako dogodilo da nacionalni identifikacioni broj, koji je trebalo da zamijeni matični broj i da se umjesto JMB nađe na ličnoj, bude sakriven i upisan u čip dokumenta, a JMB je i dalje vidljiv i upisan na poleđini lične karte.
Manje je nekad više
Na pitanje šta bi trebalo država da uradi u naredenim mjesecima, do aprila 2025, kad je rok za zamjenu starih ličnih karata, Nikčević je rekla “najiskrenije - ono što je trebalo da uradi u pet godina koliko je planirala ovaj proces”.
“U odnosu na trenutnu situaciju, rekla bih da je najvažnije da MUP i MJU kao ‘nosioci’ procesa koji se tiču eLK i razvoja e-servisa dobro analiziraju šta će biti izvodljivo i funkcionalno i šta nam je zaista potrebno kao građanima da nam olakša komuniciranje s upravom, kad nam je potreban neki dokument. Jer megalomanska obećanja bez rezultata neće nikom biti od koristi. Bolje je da imamo manje usluga koje zaista rade i s kojima ćemo imati pozitivno iskustvo, nego da imamo ‘čekiranje rezultata’ bez realnog učinka za one koji koriste te usluge”.
ID nije pravno definisan
To što ne postoji pravni osnov za korišćenje identifikacionog broja, u MUP-u navode kao jednu od prepreka u procesu digitalizacije.
“Zakonom o elektronskoj identifikaciji i elektronskom potpisu, čije je donošenje u nadležnosti MJU, a kojim se uređuju uslovi za korišćenje elektronskog potpisa, elektronskog pečata, elektronskog vremenskog pečata i usluge elektronske preporučene dostave u pravnom prometu, upravnim, sudskim i drugim postupcima i sertifikovanje za autentifikaciju internet stranice, kao i sistem elektronske identifikacije i uslovi za priznavanje sredstava elektronske identifikacije drugih država, članom 16 propisano je, između ostalog i da kvalifikovani sertifikat za elektronski potpis pored drugih podataka sadrži i identifikacioni broj potpisnika koji određuje organ državne uprave nadležan za unutrašnje poslove, odnosno ovo Ministarstvo. Međutim, bez obzira na to što je Zakonom o elektronskoj identifikaciji i elektronskom potpisu propisan identifikacioni broj, istim nije propisan pravni osnov za korišćenje identifikacionog broja od strane državnih organa u vršenju svojih poslova, provajdera sertifikata za elektronske servise u Crnoj Gori, kao i ostalih zainteresovanih pravnih lica”, rekli su iz MUP-a, dodajući da, u tom smislu, “eventualna prepreka u procesu digitalizacije jeste nedefinisanost pravnog osnova za korišćenje identifikacionog broja”.
Bonus video:
