Konstantno opadanje broja stanovnika u gradovima na sjeveru države ključni je demografski i razvojni problem Crne Gore.
Dok se u javnosti najčešće govori o migraciji iz sela u gradove, veći problem predstavlja sve manje stanovnika u takozvanim opštinama srednje veličine, ocijenio je za “Vijesti” profesor Univerziteta Crne Gore Miroslav Doderović.
On je upozorio da se Crna Gora “intenzivno i ubrzano prazni”.
“Demografski pad gradova srednje veličine predstavlja ključni demografski i razvojni problem Crne Gore. Depopulacija je u velikom broju evropskih zemalja problem koji pogađa pojedine regije i gradove više nego državu u cjelini”, kazao je Doderović, redovni profesor Filozofskog fakulteta u Nikšiću.
Precizirao je da su opštine srednje veličine one sa od 10.000 do 300.000 stanovnika, odnosno praktično sve u Crnoj Gori.
Doderović je ocijenio da je sve vidljivija marginalizacija sela, ali i čitavih regija.
“U regionu sjevera Crne Gore suočeni smo sa fenomenima depopulacije, senilizacije (starenje stanovništva) i ‘bijele kuge’. Ovi procesi zahvatili su najprije seoska naselja, a u eri tranzicije sve više se šire i do urbanih naselja. Na djelu su vidljivi dispariteti, feminizacija gradova i maskulizacija sela”.
Prema njegovim riječima, sjeverni region, poslije rasta broja stanovnika od 1961. do 1981. godine, “ima konstantno opadanje, zbog intenzivne emigracije prema ostala dva regiona u državi, ali i van državnih granica u posljednje dvije decenije”.
Doderović je kazao da, osim emigracijom, sjeverni region gubi značajan broj stanovnika i negativnim prirodnim priraštajem.
“Od 13 opština u ovom regionu, u 12 je zabilježeno opadanje broja stanovnika, od čega su opštine: Andrijevica, Kolašin, Žabljak, Plužine, Pljevlja i Šavnik imale opadanje tokom čitavog posmatranog perioda (1961- 2023), a najveći intenzitet imala je opština Plužine. Kod ostalih opština regiona značajnija emigracija je počela poslije 80-tih godina prošlog vijeka, najintenzivnija je bila u opštinama Petnjica i Gusinje. Jedina opština koja je tokom čitavog posmatranog perioda imala rast broja stanovnika bila je Rožaje, mada je, zbog pojačane emigracije taj rast u dva zadnja međupopisna perioda bio minimalan...”, upozorava on.
Doderović precizira da u sjevernoj regiji, koja u teritoriji Crne Gore učestvuje sa 53,4 odsto, živi samo 26,3 procenta ukupnog crnogorskog stanovništva. U istoj regiji, 1961. godine živjelo je 46,2 odsto stanovništva Crne Gore, navodi on.
“U središnjem regionu, koji zauzima 35,3 odsto teritorije živi gotovo polovina stanovništva Crne Gore - 49,1 odsto, za 12,4 odsto više nego 1961. Samo u Podgorici živi 62,2 odsto ukupnog broja stanovnika ovog regiona. Primorski region učestvuje u teritoriji Crne Gore sa svega 6,4 odsto, a u njemu živi 13,9 odsto stanovništva Crne Gore”.
Doderović podsjeća da preliminarni rezultati popisa iz 2023. pokazuju da su najviše stanovnika izgubile Plužine - 30,5 odsto, Šavnik 22,8, Andrijevica i Kolašin po 19,5, Mojkovac 18,6, a Pljevlja 18,5. Na Žabljaku je popisano 15,3 odsto manje stanovnika, u Beranama 10,9, a u Bijelom Polju oko šest odsto manje u odnosu na 2011.
Prema njegovim riječima, primjetan rast broja stanovnika zabiljeležen je u Petnjici, Gusinju, Plavu i Rožajama, opštinama koje se godinama suočavaju sa odlivom stanovništva. U Petnjici je popisano 34,4 odsto više građana u odnosu na raniji popis, u Gusinju 27,5, a u Plavu i Rožajama oko 20.
VAŽNOST PUTEVA I BALKANSKA GEOPOLITIČKA PRIČA
Doderović naglašava da sporije opada broj stanovnika u gradovima koji se nalaze na glavnim putnim pravcima. Kao primjer navodi Bijelo Polje.
“...Tako da izgradnja putne mreže i bolje saobraćajno povezivanje gradova predstavljaju jednu od mjera koje smanjuju regionalnu depopulaciju. Otvaranje novih graničnih prelaza dinamizuje lokalni privredni i društveni život pograničnih područja”, naglašava Doderović.
On je kazao da se Crna Gora se u posljednje tri decenije suočava sa padom broja stanovnika, i da u praćenju migracija “postoji jedan veliki i nerješiv problem - nedostaju nam pouzdani statistički podaci o broju iseljenih, ali i useljenih”. Navodi i da vanjske migracije statistika ne prati od 2006.
“Živimo u jednoj balkanskoj geopolitičkoj priči, u kojoj se još uvijek samo gleda ko je čiji. To bi sada trebali ozbiljnije i naučno gledati jer nam se država Crna Gora intenzivno i ubrzano prazni. Trebalo bi da nam budu veoma važni tačni podaci o ukupnom broju i strukturama stanovništva, a posebno o migracijama, jer ako želite ozbiljne planove i strategije onda morate uključiti sve komponente demografskog razvoja jednog prostora”.
MONSTAT “NEZAVRŠEN SISTEM”, KOLIKO NAS IMA?
Doderović je kazao da je “Monstat nezavršen sistem u statističkim istraživanjima, što smo vidjeli kroz popis”.
On smatra da je u Crnoj Gori potrebno uvesti jedinstveni registar stanovništva, koji bi obuhvatio i podatke o migrantima, te objašnjava da bi “broj odseljenih i doseljenih olakšao da brže dođemo do tačnih podataka koliko nas zapravo ima”.
“U tom slučaju bi popis stanovništva kod nas mogao postati sporedno pitanje i poslužiti samo za provjeru registra i to na nekom uzorku, kako se to radi u razvijenim državama u svijetu. Registar stanovništva bi sadržavao sve osnovne podatke iz baza koje već imamo, kao što je IDDEEA, registar zdravstvenih kartona, registar poreskih obveznika, registar penzionera, školske populacije, studenata i podatke vitalne statistike (rođeni, umrli, sklopljeni brakovi) itd, čime bismo stvorili jedinstvenu bazu podataka na koju bi se još dodale informacije kada se neko odseljava ili useljava u Crnuj Goru”.
TREĆINA ŽELI DA ODE
Doderović procjenjuje da je Crnu Goru posljednje dvije godine napustilo 10.000 stanovnika.
“Istraživanja su pokazala da kada ih to pitaju, otprilike do trećina građana izrazi želju da napusti zemlju. Zaista ostvarena migracija je, naravno, mnogo niža, ali ova osjećanja su u skladu sa široko rasprostranjenim nezadovoljstvom opštom ekonomskom, socijalnom i političkom situacijom u zemlji”.
Ocjenjuje da je, pored ekonomskih pokretača, zajednička tema širom srednje i istočne Evrope izjednačavanje odlaska u inostranstvo i uspjeha.
“Crna Gora u tom pogledu nije izuzetak. Ostanak je ono što bi mladi ljudi nazvali ‘potezom gubitnika’”, rekao je jedan socijalni psiholog. Ove grube karakterizacije sažimaju narativ o budućnosti koji je opstao u nacionalnoj kulturi, a prati ga roditeljska podrška odluci mladih da odu u 80 odsto slučajeva. I migracije i odluke o fertilitetu podrazumevaju kalkulaciju o budućnosti i oslanjaju se na opšti optimizam koji nedostaje, ne samo Crnoj Gori već i u mnogim savremenim evropskim društvima”.
“STUDENTIFIKACIJA” GRADOVA I PROBLEMI SELA
Doderović ističe da evropska iskustva pokazuju da razvoj univerziteta kao jedne od viših funkcija grada i “studentifikacija” imaju pozitivno dejstvo na razvoj grada i demografski razvoj i kao primjer navodi Nikšić i Bijelo Polje. Kako objašnjava, “u gradovima u kojima su nastali novi univerziteti, kao što su Bar i Budva, demografska slika je daleko bolja”.
Doderović tvrdi da “ruralno područje, koje pokriva veći dio teritorija Crne Gore, karakteriše zaostajanje u ekonomskom razvoju i nerazvijena prateća infrastruktura, uključujući dostupnost usluga i osiguranje životnih i radnih uslova, što je dovelo do depopulacije ruralnih područja i nedostatka interesovanja od strane mladih porodica za život i rad u ruralnim područjima”.
Kako objašnjava, “udaljenost do trgovina mješovitom robom i osnovnih škola u prosjeku je 3-4 km. Udaljenost do autobuskog stajališta je 2,6 km, a do pošte u prosjeku oko 7,6 km”.
On je kazao i da su vodovodna mreža i napajanje električnom energijom u mnogim selima u lošem stanju, te da ne postoji razvijena telekomunikaciona mreža, sa mogućnošću korišćenja interneta.
“U Sjevernom regionu u selima je (2011) živjelo 54,7 odsto stanovništva, a bez stanovnika bilo je 8 sela. U Središnjem regionu u selima je živjelo 19 odsto stanovništva, a bez stanovnika je bilo 14 sela. U Primorskom regionu 45,2 odsto stanovništva je živjelo u selima. Bez stanovnika u Primorskom regionu bilo je 14 sela. Smanjivanje broja stanovnika podrazumjeva i smanjivanje kontingenta radno sposobnih u Crnoj Gori. Razvijene zemlje taj problem rešavaju imigracijom”.
Doderović je kazao da na selu nedostaje 20.000 radnika.
“Izabrani ili nametnuti neoliberalni model prisilne zavisne modernizacije razorio je privredu i društvo Crne Gore: desetkovao je njene razvojne potencijale, doveo je do njene deindustrijalizacije, rasprodaje resursa, velike nezaposlenosti, enormne eksploatacije radne snage, rasta socijalnih i regionalnih nejednakosti, protivrječnosti i sukoba, do erozije sela i demografske devastacije, i do odliva mozgova u inostranstvo. Ove tendencije uporno prate procesi demografske devastacije - depopulacija i senilizacija, pad nataliteta i sve veća smrtnost stanovništva, kao izraz narasle socijalne bijede”.
MJERE NEOPHODNE, LOKALNE VLASTI NEMOĆNE
Doderović je ocijenio da Crnoj Gori trebaju mjere koje bi smanjile intenzitet iseljavanja.
“One treba da budu usmjerene prema grupi stanovništva koja nam je najinteresantnija, a to su mladi. Kada završe obrazovanje, treba da dobiju odgovarajući posao, a koji je i adekvatno plaćen. Učenike i studente treba usmjeriti na sticanje onih vještina i sposobnosti koji su potrebne u budućim zanimanjima za koje su i dobro plaćeni. Ovo znači da svaki privredni sektor u Crnoj Gori godišnje gubi ogroman broj mladih ljudi, njihovu snagu, vještine, kreativnost i talente, koji su neophodni za napredovanje cijelog sektora. Mladi ljudi se najlakše i prilagođavaju promjenama, uvođenju novih tehnologija i slično, što je pravi zamajac za porast produktivnosti”.
On smatra da lokalne vlasti nemaju ni kapaciteta, ni kvaliteta da spriječe migracije i odlazak mladih ljudi.
“Mladi u Crnoj Gori najduže u Evropi žive sa roditeljima - oni se osamostaljuju kad više i nijesu tako mladi - sa 32 i po godine. Mlada osoba nakon završenog fakulteta želi sebe da oformi u profesionalnom smislu, uz pristojno plaćen posao, sve to kako bi stekla finansijsku nezavisnost, što je glavni preduslov za sve veće korake u životu”.
Kako je kazao, stambena “nezavisnost” predstavlja jedan od sljedećih koraka, pogotovo za mlade bračne parove.
“Uzimanje stambenih kredita često predstavlja nepremostivu prepreku s obzirom na to da su najnepoželjniji klijenti bankama mladi ljudi upravo iz razloga što nemaju stalno zaposlenje i dovoljno visoke plate koje bi mogle da opravdaju uzimanje određenog kredita. Društvo mora biti oslonac u svim ovim koracima kako bi ponudilo perspektivu za ostanak u matičnoj državi”.
Da bismo lijepo živeli, nije dovoljno samo da volimo život, poručio je Doderović.
Đaka manje za trećinu, obrazovanje važno
Doderović navodi da na sjeveru postoji višak školskog prostora, a u Podgorici i primorskim mjestima manjak.
“Broj novorođenih u Crnoj Gori u posljednje dvije decenije smanjen je gotovo za jednu četvrtinu, a broj đaka gotovo za jednu trećinu. Naša populacija postaje manja i starija i u tim okolnostima obrazovanje svakog člana društva postaje još važniji zadatak. Ako želi da se prilagodi ovim demografskim promjenama posebno u ruralnim sredinama, obrazovni sistem moraće da postane i efikasniji i pravedniji, odnosno inkluzivniji”.
On je objasnio da rezultati PISA testova, koje rade djeca na uzrastu od 15 godina su ispod prosjeka zemalja OECD i EU u tri dimenzije (čitanje, matematika i prirodne nauke).
“U tom pogledu crnogorski učenici zaostaju jednu i po godinu školovanja u odnosu na svoje vršnjake iz zemalja OECD. Obrazovanje i dalje nije inkluzivno, iako je u posljednje dvije decenije ostvaren značajan napredak. Dakle, iako crnogorsko društvo visoko vrednuje porodicu i roditeljstvo, u mnogim segmentima ono je ‘neprijateljski’ nastrojeno prema porodici i roditeljima”.
Izabrani ili nametnuti neoliberalni model prisilne zavisne modernizacije razorio je privredu i društvo Crne Gore: desetkovao je njene razvojne potencijale, doveo je do njene deindustrijalizacije, rasprodaje resursa, velike nezaposlenosti, enormne eksploatacije radne snage, rasta socijalnih i regionalnih nejednakosti, protivrječnosti i sukoba, do erozije sela i demografske devastacije, i do odliva mozgova u inostranstvo
Doderović je ocijenio da je crnogorsko obrazovanje skupo, posebno za niže socioekonomske slojeve i djecu iz ruralnih sredina.
“Tome posebno doprinose procesi marketizacije obrazovanja i razvoj privatnih pružalaca obrazovnih usluga i usluga podrške obrazovanju, među kojima posebno mjesto imaju privatna dodatna i dopunska nastava, nastava stranih jezika i časovi sporta i rekreacije. Podršku ove vrste više koriste djeca iz viših socioekonomskih slojeva, koja i inače imaju bolji školski uspjeh, a manje djeca iz ruralnih sredina”.
Osjećaj pripadnosti kao motivacija za povratak
Doderović navodi da dok crnogorski emigranti mogu da daju konkretne primjere migracionih sudbina, povratnici nude uvid u to šta ljude privlači da grade život u Crnoj Gori.
“Povratnici, grupa koja je često postizala neki finansijski uspjeh, kao motivaciju za povratak navode osjećaj pripadnosti, porodične veze, svakodnevne pogodnosti, pa čak i izglede da svojoj djeci pruže bolje djetinjstvo u Crnoj Gori nego tamo gdje su živjeli u inostranstvu”.
Kako je objasnio, “zanimljivo je da se percepcija kvaliteta života mijenja sa iskustvom u zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi, pošto su se povratnici naizgled promijenili od toga da najveću vrijednost pridaju boljoj plati i materijalnom uspjehu”.
“Što ih je privuklo da odu, do toga da naglašavaju nematerijalne kulturne faktore koji su ih privukli da se vrate kući”.
“Kada se ispuni osnovna ekonomska sigurnost, mnogi ljudi prirodno radije su tražili druge opcije osim migracije ako se na drugi način ne osjećaju prinuđenim da to učine zbog finansijske potrebe”, ocijenio je Doderović.
Bonus video:
