Važan put preko Zagore
Zahvaljujući Andiji Jovićeviću danas imamo jasnu sliku o trasi nekadašnje saobraćajne žile kucavice kroz Staru Crnu Goru. Prolazila je na oko kilometar južno od Zagore. Taj glavni drum vodio je od Žabljaka ka Karuču, pa se uspinjao kaskadnim udolinama preko Rvaša i Gospoština, pored brda Vranja i sela Pipera i dalje preko Lalinog Ždrijela (u Meterizima).
Podno Vranja se odvajao krak prema sjeverozapadu. Taj sporedni put, od koga još ima ostataka, išao je uz Peleše (danas zaselak Dobrske Župe), preko Bijele rudine, pa savijao ka Zagori i dalje preko Plaćenovog luga ka selu Đalcima, a iz Đalaca na Ivanov grad (Soko-grad) i dalje preko Sokolskih ubala, Orašana, Krosa (ubla), Selišta i Latkova ždrijela ka Cetinju i Kotoru.
Prastari ublovi
Jovićević u vezi ovoga ističe važan detalj. Uočio je da se u blizini tog sporednog puta nalaze vrlo stari ublovi - Rešnja, Dvogrlac, Sokolski ubli, Kros, Ublica i Kotorštica. Začudilo ga je što toga nema kod glavnog druma. Kaže da nas to „dovodi do uvjerenja da je sporedni put bio vrlo važan i star kao i prvi“. Uz to dodaje da je ovaj sporedni pravac „bio prirodan, osobito od Karuča do Ivanovog grada, jer put tuda vodi prilično ravnim zemljištem“.
Pa zaključuje: „Takav položaj Sokolskih krša prema Žabljaku i učinio je to, da su se turski pohodi na Crnu Goru redovno ovuda obavljali i stanovništvo i njihovo naselje satirali“. Ovo će nam biti od velike važnosti za razumijevanje prošlosti tog prostora. Vidjećemo da su tuda mnogo prije Turaka, nadirale i druge vojske.
Zanemarena infrastruktura
Neki od ovih starih puteva „i danas služe, ili su malo pravac promijenili, ali više ne igraju onu važnu ulogu koju su nekada imali“, piše Jovićević 1911. godine. Zatim ukazuje na razloge umanjivanja značaja te drumske mreže.
„Sa padom Žabljaka opala je i njihova uloga, a komunikacija unutrašnjeg dijela Crne Gore sa Podgoricom i Žabljakom prestala je ili se svela na najmanju mjeru. Sa tim uporedo pao je i onaj živi promet od Kotora k Podgorici, a uvoz je okrenuo preko Skadra. Ovo je uzrok, možda, te su mnoga sela, koja bjehu pored ovih drumova, opustjela, jer je zapuštenost ovih puteva donijela sobom i siromaštinu sela (“Riječka nahija”, CID, 1999, str. 181-183). Podatak o saobraćajno-trgovačkom “kolapsu” koji je uticao na siromašenje drumskih sela, takođe će nam biti od koristi.
Najstariji podaci o Zagori
Pomenute drumove je u proteklih sto godina skoro potpuno prekrio veo zaborava. Ali, Jovićevićeva mapa iz 1911. (“Riječka nahija”, CID, 1999) omogućava nam da s lakoćom pratimo drevne trase kroz Riječku i Lješansku nahiju.
Kada su nastali ti putevi?
Ovo nas dovodi do pitanja o starosti Zagore i drugih naselja u okolini. Njen najstariji pomen nalazimo u darovnoj povelji Ivana Crnojevića iz 1485. (B. Šekularac, “Crnogorski anali”, Cetinje, 1996, 100).
Njome Ivanbeg dodjeljuje Cetinjskom manastiru kmeta Bojka Radovanovića iz Zagore sa djecom i baštinom da bude “savršeni rabotnik crkovni” i da daje crkvi “svake godine po tri krbli vina poljeva”. Skupa sa Bojkom manastiru se dodjeljuje i Pačko Parac sa djecom i baštinom - pri čemu nije jasno da li je ovaj drugi kmet živio u Zagori ili u dva kilometra udaljenim Parcima na istočnoj strani Velje gore - na šta ukazuje njegovo prezime (ili nadimak).
Selo Parci se prvi put pominje u turskom defteru iz 1523. godine, ali je sasvim izvjesno da ga je bilo i 38 godina ranije, kada je Ivanbeg pisao povelju (1485).
Sa ovim je u vezi mišljenje Andrije Jovićevića - da ime Zagore ukazuje da su ga nadjenuli oni sa suprotne strane Velje gore gdje su Gradac, Stanisaljići i Parci, kao i da je vjerovatno naseljena iz tog pravca.
Najstariji podaci o Gradcu
Ali nemamo ranijih vijesti o Zagori od 1485. godine. Stoga će nam u razumijevanju prošlosti tog kraja pomoći mnogo stariji podaci o Gradcu.
Prizor iz Zagore
Jedan dokument kotorskog arhiva iz 1335. godine pominje trgovca Budoja Stankova iz Gradca koji je od Mihaila Buće uzeo 325 perpera na dobit (devet godina ranije, 1326. pominje se Jovan iz Podgorice koji je takođe trgovao u Kotoru). Bilješka o Budoju svjedoči da je okolina Velje gore još tada bila naseljena i trgovački povezana s Kotorom i primorjem.
Kotorski arhiv takođe čuva svjedočanstvo o Hranki, kćeri Mišice iz Gradca, koja je u septembru 1335. stupila kao služavka u službu kod Deje udovice Julijana Gundulića iz Dubrovnika (R. Kovijanić, “Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima”, II, Cetinje, 1963, 126).
Sačuvana su i dva dokumenta iz crnojevićkog doba koji svjedoče da je trgovina Gradca sa primorjem i tada bila vrlo “uhodana”.
Prvi je iz 1431. godine i govori o Medošu Obrićeviću i njegovoj braći Nikoli i Petru, koji su se zadužili kod Mića Paunova u Kotoru.
Drugi je iz 1458. i odnosi se na Nikolu Dobrinovića koji se zadužio kod Petra Božova iz Kotora.
Obližnji Staniseljići se pominju u ugovoru koji je Stefanica Crnojević potpisao sa Mlečanima 1455. godine.
O crnojevićkom dobu govori i predanje vezano za Krivi vrh između Gradca i Staniseljića. “U srezu Gradačkom nalazi se Krivi vrh đe je Stevan Crnojević započinjao graditi grad. On je tamo dao napraviti tri ubla (vode dubenice) koje se zovu Dobreš, Gnjilež i Lokva Gradačka. Kako se priča Stevan Crnojević prekinuo je ovu građevinu zbog toga što nije bilo tekuće (žive) vode” (izvještaj učitelja Janka Uskokovića u “Glasu Crnogorca”, izdanje od 20. maja 1886).
Kuda je išao Budoje?
Cijeli taj dio Lješanske nahije lijepo se vidi sa vrha Velje gore. Na toj strani se od Gradca i Staniseljića prema udaljenim brdima širi velika kamenita “ravan”, koja se nastavlja do oboda Zetske ravnice gdje su Krusi.
Na njenoj zapadnoj strani put je od Gradca išao podnožjem Velje gore ka Progonovićima i dalje prema Relezi (i obližnjem Komanskom Brdu), gdje se spajao sa drumom koji je dolazio od Zagore. Od te tačke nastavljalo se ka Đalcima, i dalje prema Cetinju i Kotoru. Tuda je najvjerovatnije putovao i gradački trgovac Budoje prema primorju 1335. godine.
Gradac, Krivi vrh i Stanisaljići sa Velje Gore
Upravo na tom potezu, na zapadnom rubu Velje gore, nalazimo važne tragove prošlosti. Jer, na toj strani započinje lanac praistorijskih gradina, koji se nastavlja prema zapadu. Prva se nalazi na putu od Progonovića ka Ćepetićima, druga ispod Komanskog Brda. Treća je postojala na Sokolskim kršima (prvobitna ilirska gradina), a četvrta malo zapadnije, u Kosijerima, pri brdu Kupuljaru. Ovaj niz jasno svjedoči da je tu bilo naselja i puteva još od praistorije.
Sadašnjost i prošlost
Pred nama se polagano pojavljuje slika drevnog života na tom krševitom prostoru, koji je oduvijek bio u sjeni državnih i vojnih dešavanja u Zetskoj i Bjelopavlićkoj ravnici. Kako u antici, tako i u srednjem vijeku. Ovo sklapanje mozaika pomoći će nam da na koncu bolje razumijemo demografske, ekonomske, saobraćajne i političke razloge zbog kojih je u tom kamenitom moru, baš na Sokolskim kršima podignut Soko-grad.
Zagora je očito pripadala tom spletu drevnih naselja još od antike - što potvrđuju arheološke činjenice. Zbog toga nas osobito zanima način na koji je bila povezana sa okolinom. Jer, današnja situacija je vrlo neobična. Iako je Zagora prirodno okrenuta jugu i zapadu, saobraćajno je uvezana samo sa Parcima na istoku, preko brdske strane. U daljoj prošlosti je bilo drugačije. Tada su ključnu ulogu igrale lako prohodne udoline-terase prema Rvašima i Karuču. Bilo je tako sve dok su kaldrmisani putevi bili glavne saobraćajnice.
Bilješka o crkvenoj imovini
O Zagori je sačuvan još jedan zapis iz crnojevićkog doba. To je bilješka o crkvenoj imovini iz cetinjskog Krisovulja.
Nabraja se: “Na Sjenokosu jedan dan oranja, pod Crnijem dva dana oranja, na Putnik jedan dan oranja, pod Kupinim dolom jedan dan oranja, pod Orahom jedan dan oranja, na Bjelojevici jedan dan oranja, na Hraninove kuće njivica - jedan dan oranja, Lješkova prodo i Miličin dol jedan dan oranja, i suviše Lazi” (B. Šekularac, “Crnogorski anali”, Cetinje, 1996, 108-109).
Vladika Petar I je kasnije uz ovo zapisao - “ovu baštinu u Zagoru prodasmo Živku Božoviću i njegovoj braći i sinovima i sinovcima kako izgovara knjiga koju smo im dali 1802. godine 5. februara” (list “Crnogorka”, od 13. decembra 1884).
Božovići
Dakle, vladičina bilješka je nastala nakon 1802. godine, kada su Zagoru već skoro čitav vijek naseljavali Božovići.
Prema bilješkama Andrije Jovićevića iz 1911. godine, Božo od koga potiče ovo bratstvo, došao je u Zagoru iz Rešnje u Bjelicama “prije oko 170-180 godina” - proizilazi da je to bilo negdje oko 1730-1740. godine, na isteku doba vladike Danila Petrovića. Dakle, oko sedam ili osam decenija prije nego što je vladika Petar I prodao crkvenu zemlju Živku Božoviću i njegovim bratstvenicima.
Kod Jovićevića nalazimo nekoliko podataka koji ukazuju na dalju prošlost. Kaže da postanak Zagore “datira od davnog doba, a kao sva naša sela, tako je i ona jedan put, ili više puta, zapušćela i najposlije se ovdje nastaniše današnji stanovnici”
Ova napomena Petra I je važna, ali ne rasvjetljava ono što se u Zagori događalo po odlasku Crnojevića.
Šta je bilo prije toga?
Sjeverni vjetar i velika glad
Kod Jovićevića nalazimo nekoliko podataka koji ukazuju na dalju prošlost. Kaže da postanak Zagore “datira od davnog doba, a kao sva naša sela, tako je i ona jedan put, ili više puta, zapušćela i najposlije se ovdje nastaniše današnji stanovnici” (“Riječka nahija”, 208).
Na drugom mjestu pominje da je “Zagora u staro doba bila vrlo naseljena”, kao i da je “imala mnogo krajeva, udaljenih po jedan kilometar i više, i svaki je kraj, kako izgleda, činio posebno selo ... Dakle, svi su krajevi morali jednom zapušćeti, i Zagora, današnja, ponovo se naselila ... Niko ne zna pričati ko su bili stari stanovnici, a priča se, da je i njih glad raselila.”
Ovdje u prvi plan izbija staro crnogorsko predanje o velikoj gladi koju su izazvale četiri uzastopne nerodne godine - tu priču Jovićević na više mjesta pominje u svojim knjigama.
Legenda o “gladnim godinama” zabilježena je u Zeti, Lješkopolju, Lješanskoj i Riječkoj nahiji, a zapisao je i Petar Šobajić u Bjelopavlićima. To predanje govori o zlom sjevernom vjetru koji je neprekidno duvao četiri godine, isušujući i uništavajući usjeve.
U narodu se pripovijedalo da je ovaj događaj doveo do masovnog raseljavanja starijeg stanovništva. Sa ovim je na prostoru Riječke nahije direktno povezano predanje o preseljenju dijela starog življa u Banat, negdje sredinom 17. vijeka.
(Treći nastavak u narednom neđeljnom broju)
Galerija
Bonus video:
