Zagora je drevno naselje, jedno od najzagonetnijih. Nalazi se na samom rubu Riječke nahije prema Lješanskoj, u podnožju Velje gore. Kroz ovo starocrnogorsko selo i okolinu prolazila je trasa drevnog kaldrmisanog puta koji je dolazio iz pravca Karuča i nastavljao prema zapadu ka Đalcima i Sokolskim kršima na kojima se uzdiže Soko-grad koji su gradili Crnojevići. Ali, ovo selo nije značajno samo zbog toga. Njegove tajne su tek nedavno počele da izbijaju na površinu.
Krenimo redom.
Skrivena za brdima
Zagora leži na sredini puta od Podgorice prema Cetinju, nedaleko od Dobrske Župe, u južnom podnožju Velje gore. Od magistrale je udaljena oko 1200 metara. Ali sa te strane, začudo, nije povezana lokalnim putem. Osim toga, iz tog pravca se ne vidi jer je zaklanja brdo Motovilo - zbog čega rijetko ko i zna za njenu poziciju.
Selo se širi prisojnim obodom Velje gore, prostranom uvalom, u dužini preko jednog kilometra. Od te ravni se može u dva pravca. Ka Skadarskom jezeru spušta se lanac povezanih udolina-terasa, a ista je situacija i u suprotnom pravcu, ka Đalcima. Zahvaljujući toj pogodnosti, tuda je oduvijek prolazio put, po svoj prilici još od praistorijskog doba.
Prirodna gradina
Da je ovdje još u dubokoj praistoriji postojalo naselje ubjedljivo svjedoče arheološka otkrića na velikoj stijeni na jugozapadnom rubu sela. Riječ je o Sinjačkim kršima, koji su magmatskog porijekla. Satelitski snimci govore da ta formacija ima kružni oblik, prečnika oko 200 metara. Ka unutrašnjosti tog kamenog prstena vode prirodni usjeci koje je bilo lako braniti.
Unutar Sinjačkih krša ima zgodnih skrivenih ravnina, pećina, ublova i lokanja, pa sve djeluje kao idealna prirodna “gradina” u kojoj su ljudi oduvijek mogli pronaći dobar zaklon. Na istočnom obodu Sinjačkih krša, okrenutom selu, nalazi se travnata ravan, zvana Močila. Mještani su na tom okruglastom platou, prečnika dvadesetak metara, nalazili različite komade keramike - među kojima je bilo i bronzanodopske i kasnoantičke. Štaviše, u jednoj pećini je kasnije otkriveno više malih kremenih oštrica koje potiču iz praistorije - riječ je o mikrolitskim oruđima tipičnim za mezolit, prelazni period od paleolita ka neolitu, koji počinje završetkom ledenog doba i traje do prelaska na zemljoradnju. Još jedno mezolitsko nalazište nalazi se na Bioču kod Podgorice. Ovakvih lokaliteta u balkanskoj regiji nema puno pa je utoliko veći značaj otkrića u Zagori. Stoga je važno istaći da su dosadašnja istraživanja samo “zagrebala” lokalitet i da će pravi rezultati uslijediti tek nakon sistematske potrage.
Pogled na Sinjačke krše iz polja
Veliki broj crkvišta
U razumijevanju ovog nasljeđa važnu ulogu odigrao je Milutin - Milo Božović, vajar i slikar sa Cetinja, koji je porijeklom iz Zagore. On je na Močilima, još u djetinjstvu, u godinama nakon Drugog svjetskog rata počeo da sakuplja komade praistorijske i kasnoantičke keramike, da bi u narednim decenijama uporno pokušavao da arheolozima skrene pažnju na važnost tog lokaliteta. Na koncu je arheolog Predrag Malbaša 2002. godine na Močilima otvorio nekoliko sondi. Kampanje su izvedene i 2007. i 2008, da bi istraživanje 2010. nastavio arheolog Dejan Gazivoda.
Izvjesno je da se na osnovu do sada nađenog materijala može govoriti o kontinuitetu naseljenosti još od duboke praistorije, o čemu ubjedljivo svjedoče pomenuta mikrolitska oruđa (mezolit).
O nešto bližoj praistoriji svjedoče četiri kamene gomile (tumula) koje se nalaze na južnoj strani Zagore, u podnožju Sinjačkih krša i Močila.
Pored kremenih vršaka, tumula i bronzanodopske keramike, u Zagori je nađena i jedna antička fibula Aucisa tipa, koju Gazivoda smješta u prvi ili drugi vijek nove ere, dakle u početni rimski period.
Ali to nije sve. Pored ovoga, pažnju privlači i neobičan detalj vezan za kraj srednjovjekovnog doba. To su ostaci brojnih crkvišta, što ukazuje da se ovdje u tom vremenu nalazilo veliko naselje.
Dio kasnoantičke keramike koju je sakupio Milo Božović
Zbog svega nije pretjerano reći da je Zagora još jedan muzej na otvorenom, te da bi mogla ući u krug prvorazrednih arheoloških odredišta - poput Dinoše kod Podgorice ili Riječana kod Velimlja. Međutim, o ovom selu se i pored toga zna vrlo malo.
Velja gora
Iznad Zagore se uzdiže znamenita Velja gora, koja dominira okolinom i čiji se najviši vrh, Ilijino brdo, jasno može vidjeti iz Zetske ravnice. Sa ovog uzvišenja pogled puca nadaleko. Sve je odatle vidno kao na dlanu, na sve četiri strane - veliki djelovi Lješanske i Riječke nahije. Osim toga lijepo se vidi i Gornje blato, zapadni dio Skadarskog jezera i Crmnica u pozadini, kao i veliki dio Podgorice sa okolnom ravnicom. Kada nema izmaglice pogled dopire i do Skadra - u narodu je sačuvano predanje da je rovački vojvoda Vuksan Bulatović tokom zatočeništva u Skadru u daljini ugledao vrh Velje gore (pjesma “Tri sužnja”), nakon čega se zavjetovao da će na njoj podići crkvu ako se ikada domogne slobode - što je na koncu i ispunio. Tako je (po predanju) na platou na vrhu nastala crkva Svetog Ilije, kod koje se i danas početkom avgusta narod masovno okuplja da bi obilježio staru svetkovinu - Ilindan.
Rekli smo da se na južnom rubu Zagore nalaze četiri kamene gomile. Još jedna stoji poviše sela, na južnoj strani Velje gore, malo ispod Ilijinog brda. Taj tumul je razgrađen sa jedne strane, tako da se nazire unutarnja struktura.
Zašto nema gradine?
Neobično je što na vrhu Velje gore nema nikakve gradine. Nema čak ni primitivnih suvomeđnih zidina koje bi uputile na postojanje nekog drevnog pribježišta (refugium). Zbog toga u oči upada stjenovita gromada od bjelkastog kamena na samom vrhu koja je izuzetno pogodna za gradnju kakve osmatračnice. Ali baš ništa ne ukazuje da je na tom mjestu ikada bilo građevine (crkva sv. Ilije stoji malo niže na jednom platou okrenutom Parcima i Gradcu).
Doduše, priroda je na istočnom rubu ove neobične stijene izvajala jednu pravougaonu “prostoriju” u obliku velikog ćiriličnog slova P, koja se proteže pravcem istok-zapad i neodoljivo podsjeća na kakvu započetu i nedovršenu crkvu. Ova je struktura, nesumnjivo, dobro služila kao zaklon stanovništvu okolnih sela prilikom zbjegova. U tu svrhu služila je i jedna duboka i prostrana škrapa vrlo strmih zidova, u samoj blizini crkve, kao i Vilina pećina malo ispod Ilijinog brda.
Stari kaldrmisani put kroz Zagoru
Neposredno prije obilaska Velje gore, posjetio sam Soko-grad na Sokolskim stijenama poviše Štitara, udaljen od Zagore oko 4 kilometra ka zapadu. Dok sam istraživao Ilijino brdo utisci sa Sokola bili su još svježi, pa mi se javila (prirodna) pomisao - zbog čega Crnojevići na tom dominantnom vrhu nijesu podigli uporište u vrijeme početnog otpora Osmanlijama? Jer, ovdje su postojali svi strateški uslovi koji su doveli do gradnje Sokola - osim ukoliko u zaobilaženju Velje gore nije presudila bezvodnost ovog područja?
Drevni trgovački drum
Južno od Velje gore i Zagore nekada je prolazio glavni trgovački put iz Zetske ravnice ka unutrašnjosti Crne Gore. Ta žila kucavica vodila je od Žabljaka, preko Karuča, Pipca, Rvaša i Gospoštine, pored brda Vranja, pa preko Laline Glavice (u Meterizima) i dalje prema Cetinju i Kotoru. Današnji magistralni put od Podgorice ka Cetinju ide dijelom te trase pored samog brda Vranja, nastavljajući šumovitom udolinom pored Dobrske Župe ka najizdignutijem dijelu Meteriza.
Na tom potezu se desno od magistrale nalazi i mjesto Carev laz (koji treba strogo razlikovati od istoimenog mjesta kod skretanja za Rijeku Crnojevića gdje stoji poznati spomenik bici na Carevom lazu). Iz ove šumovite uvale se nekada preko sela Peleša (danas zaselak u Dobrskoj Župi) nastavljalo uzbrdo kaldrmisanim putem ka Zagori, koja je sakrivena iza kamenitog brijega Motovila, na nadmorskoj visini od oko 300 metara.
Odsječeno selo
I pored toga što nije daleko od magistrale, Zagora je potpuno odsječena sa te južne strane prema kojoj je prirodno usmjerena, tako da se do nje može stići samo obilaznim putem, iz suprotnog pravca, sa sjeveroistočne strane Velje gore, gdje se nalaze Gradac i Parci. To je onaj lokalni put koji započinje kod Kamenice i vijuga kroz Lješansku nahiju, prolazeći kroz Stanisaljiće, Gradac, Progonoviće, Relezu i Štitare i dalje preko Đinovića ka Cetinju. Prije Gradca od tog lokalnog puta odvaja se krak koji ide istočnom stranom Velje gore, pri čemu se prvo nailazi na selo Parce, pa tek nakon dva kilometra stiže u Zagoru - u kojoj se pri sredini sela, ovaj krak lokalnog puta i gasi. Što istovremeno objašnjava zbog čega danas malo ko zna za Zagoru i što malo ko u nju zalazi. Zbog svih ovih okolnosti život je ovdje počeo da zamire još prije pola vijeka, da bi vremenom skoro pala u zaborav.
U sličnoj situaciji nalaze se još neka sela koja su svojevremeno imala veliku važnost, kao što je slučaj sa Kornetom u Lješanskoj nahiji, koji se danas takođe nalazi na kraju lokalnog (slijepog) puta i do koga zalaze samo rijetki posjetioci.
Zagora je prilično zaboravljena, ali je na isteku srednjeg vijeka situacija bila drugačija. Tada je bila važno drumsko naselje
Bez čega se ne može?
Zagora je prilično zaboravljena, ali je na isteku srednjeg vijeka situacija bila drugačija. Tada je bila važno drumsko naselje. Negdje podno brda Vranja, kod Carevog laza, od glavnog kaldrmisanog puta se ka njoj odvajao krak, koji je imao veliku važnost. Ova stara drumska mreža sve više pada u zaborav. Ali, bez znanja o tome ne može se sačiniti slika Zete/Crne Gore u balšićko-crnojevićkom dobu, kao i u prvim vjekovima po dolasku Osmanlija - sve do velikih turskih pohoda 1692. i 1714. kada su na pravcu prema Cetinju postradala brojna naselja i crkve, a veliki dio stanovništva bio pobijen ili iseljen ili odveden u ropstvo.
Neumorni istraživač
Da nije bilo neumornog Andrije Jovićevića, danas ne bi ni imali podatke o toj staroj saobraćajnoj infrastrukturi. Ovaj istraživač je precizno opisao trasu glavnog druma koji je vodio „od dna Cetinjskog polja preko Zagrablja, pa izlazio pored Kabli pod Lupoglav, pored Strugara, preko Zaploča, Donjih Ulića, ždrijelom preko Ćepče, Brova, Krečkog ždrijela, Vlahinje, kroz Meterize, preko Lalina Ždrijela, Gospoština, niz Rvaše, preko Pipca na Karuč, pa odatle poljem ispod Bobije u Žabljak „na stari most od koga se vide klačni ostaci“.
Ljudi pričaju, kaže Jovićević, da su kola mogla ići od Karuča preko Rvaša, Gospoština i dalje (“Riječka nahija”, 1911, str. 181-183). Svjedoči i da su prije sto godina ostaci tog glavnog puta još bili vidni na nekim mjestima, a da se uz to nailazilo i na znatne ostatke sporednih puteva.
(Nastavak u narednom neđeljnom broju)
Galerija
Bonus video:
