Više sam puta pomišljao na tekst o Žabljaku Crnojevića, ali mi se nije pisalo samo o tvrđavi. Nešto drugo mi je bilo na umu. U pitanju je okolina tog grada, koja je tajnovita koliko i sama utvrda. Štaviše, za nijansu je intrigantnija.
O tome dovoljno govori podatak da je oko Žabljaka prije četiri vijeka bilo desetak puta više kuća nego danas. Marijan Bolica pominje 1614. godine čak 250 domova.
Od toga su preostali samo rijetki tragovi.
Kakva je to zla sudbina zadesila ovaj slavni grad?
Nesporazumi oko Žabljaka počinju još sa vremenom njegovog nastanka. Radoslav Rotković izričito tvrdi da ga je sagradio Stefanica Crnojević 1423. godine (Kratka ilustrovana istorija crnogorskog naroda”, Podgorica, 2005, str. 141).
Ali, to je po svoj prilici mjera istoriografske opreznosti. Pretpostavlja se da je Žabljak daleko stariji, ali za to nema dokaza (Mirko Kovačević, “Utvrđenja i gradovi u Crnoj Gori, 1975).
Most kojim se iz Dodoša prelazi u polje
Istoričari i arheolozi jednostavno ne žele da “dobiju po prstima”, pa se ne usuđuju da se “protegnu” dalje od prve polovine 15. vijeka.
Lijep primjer za ovo je Andrija Jovićević koji je 1906. u studiji “Skadarsko jezero” pisao da je Žabljak u 10. vijeku sagradio “dalmatinski kralj Tugemir”, da bi 1911. u knjizi “Riječka nahija” (nakon što je “dobio po prstima”) izbjegao taj detalj i ograničio se na 15. vijek.
Opširniji podaci nego u Ljetopisu popa Dukljanina
Međutim, navedeni podatak o “dalmatinskom kralju Tugemiru” Jovićević nije izmislio već ga je pronašao u Istoriji Crne Gore od Dimitrija Milakovića, objavljenoj sredinom 19. vijeka. Iz istog izvora crpili su različiti autori s kraja 19. vijeka, poput dr Petra Miljanića (1886) i Maksima Šobajića (1892). U Milakovićevoj Istoriji se kaže da je “dalmatinski kralj Tugemir u 10. vijeku sagradio Podgoricu” (prva asocijacija u vezi toga svakako je crkva Sv. Đorđa pod Goricom, nesumnjivo izgrađena u dobu preromanike - dakle, negdje od kraja 9. do polovine 11. vijeka - naredna (logična) pomisao su temelji starijeg (kasnoantičkog ili ranovizantijskog?) objekta na kojima je izgrađena crkva Sv. Đorđa).
Milaković nije izmislio podatak koji “kralja” Tugemira vezuje za Podgoricu. Naprotiv, bio je to vrlo učen čovjek, koji je poznavao i djela starijih dubrovačkih pisaca, a među njima i knjigu dubrovačkog pisca Jakova Lukarevića “Obilni izvodi iz dubrovačkih anala”, objavljenu 1605. godine u Veneciji, na italijanskom jeziku - u kojoj se pominje da je Tugemir sagradio Podgoricu i Žabljak!
Lukarević je preuzimao podatke od najstarijeg dubrovačkog hroničara, kome nije upamćeno ime, u literaturi poznatom kao Dubrovački Anonim. Ovaj pisac je trenutno predmet žive pažnje mnogih istoričara, poput Solanž Bujan sa Sorbone, sa kojom sam prije pola godine razmijenio nekoliko mejlova (koja zagovara vrlo intrigantnu pretpostavku o nastanku Ljetopisa popa Dukljanina).
Pogled na Žabljak iz polja sa jugoistoka
Dubrovački Anonim je živio početkom 15. vijeka, a možda i ranije. Sve je to vrlo tamno i pretpostavlja se da je mogao crpiti iz još starijih spisa. Uglavnom, riječ je o izvoru, koji je kod nas skoro nepoznat, ali koji među istoričarima pobuđuje sve veću pažnju, osobito u relaciji prema Ljetopisu popa Dukljanina. Dubrovački Anonim nam preko Lukarevića nudi mnogo opširnije podatke o događajima vezanim za “kraljeve” Silvestra, Tugemira i Hvalimira, legendarne ličnosti koje se u Ljetopisu popa Dukljanina pominju samo uzgredno.
Ima tu još puno detalja koji su značajni za našu najraniju istoriju i zahtijevaju hitne odgovore. Tako se, na primjer, kod Lukarevića pominje da je druga supruga kneza Stefana Vojislava bila “bugarska princeza”, da se zvala Neda, kao i da joj je “latinsko ime bilo Dominika”.
Prije Lukarevića, Anonimove bilješke koristio je Ludovik Crijević Tuberon (1459-1527), a malo kasnije objavio ih je i Nikola Ranjina. Nakon toga, pred sami istek 16. vijeka iz Anonima je crpio i Lukarević. Začudo, njegovi “Obilni izvodi iz dubrovačkih anala” kod nas nikad nijesu prevedeni. Dvadesetovjekovni cenzori sakrili su tu knjigu daleko od očiju javnosti. Čak su Lukarevića proglašavali “nepouzdanim”(!?) što je otvoreni bezobrazluk. To su isti oni “znalci” koji su 1968. godine knjigu Mavra Orbina “Kraljevstvo Slovena” objavili u skraćenoj varijanti, tek od 270. stranice - sa imbecilno-nadmenim obrazloženjem - da uklonjeni dio čitaocima vjerovatno ne bi bio interesantan.
Zbog svega ovoga Lukarević je zadugo bio enigma. Srećom, sa napretkom tehnologije, pojavio se i faktor koji ukida epohu palanačkih mahinacija i cenzurisanja. Zahvaljujući nezaustavljivom opštesvjetskom projektu digitalizovanja starih knjiga i rukopisa, postao je opštedostupan i Lukarević.
Tako, konačno, pored mnogih dragocjenih podataka, kod ovog autora nalazimo i rečenicu, koja “kralja” Tugemira dovodi u vezu sa nastankom Podgorice i Žabljaka:
“Que il suo figliuolo Tugemir, che fece la rocca di Podgoriza; Dixabiak li fece molto honorata sepoltura di marmo finissimo” (“Obilni izvodi iz dubrovačkih anala”, 1605, str. 7).
Topolova šuma u polju nadomak Žabljaka
Upravo je to izvor iz kojeg je svojevremeno crpio Milaković. Jasno je da za ovo ne postoje materijalni dokazi, ali to je sasvim drugo pitanje. Odsustvo materijalnih tragova, ne znači da treba prećutkivati davnašnje autore sa zagonetnim podacima. Upravo suprotno, treba stalno imati na umu da postoje istorijski podaci koji ukazuju na mnogo veću starost Podgorice i Žabljaka.
Dakle, palanački cenzori su, iz samo njima znanog razloga, težili tome da ovi podaci potpuno izblijede iz našeg sjećanja.
Žabljak sa druge strane, tvrdoglavo krije svoje tajne. Teško da ima srednjovjekovnog grada kome su prirodne sile toliko naudile u protekla dva vijeka.
Prvo mu je zbog porasta jezerskog nivoa prosto oteta ravnica - krasno Ceklinsko polje, koja se od njega kilometrima protezalo prema jugu i jugoistoku.
Potom su nakon zemljotresa 1979. presahli i čuveni žabljački izvori.
Osim toga, stalno povećavanje zimskog vodostaja (rekordni nivo u januaru 2012.) prijeti da potpuno raseli i ono malo preostalih stanovnika.
Zaputio sam se ka Žabljaku početkom aprila ove godine, ali se pokazalo da sam poranio – zbog visokog vodostaja nije se moglo dalje od Ponara. Obilazak čunom bio je besmislen, pa sam ovo mjesto posjetio krajem maja, nakon što je voda opala.
Ali, ni tada nijesam obavio posao kako sam zamislio, jer se zbog blata nije moglo ići pješice po okolnom polju. Sve je, konačno, došlo na svoje mjesto sredinom avgusta.
U potrazi za prelazom preko Provaline
Provalina se prostire poljem od Žabljaka ka jugoistoku
Spuštam se po paklenoj vrućini od Rvaša prema Bobiji i Dodošima. Ulazim u naselje i na “trgu” zatičem dvojicu u sred partije karata. Nazivam dobar dan, nude me da sjednem. Nakon kraćeg razgovora pominjem Salkovinu, Šarike, Trumše i Balije, nekadašnja sela u neposrednoj okolini Žabljaka, koja su napuštena u periodu 1835-1840. zbog porasta jezerskog nivoa. Dio žitelja tih naselja, najviše iz Salkovine, tada je zasnovao Dodoše.
Evociranje prošlosti kod mog sagovornika budi emocije. Atmosfera je opuštena, ali ipak se pri pomenu bojeva iz osmanskog doba sijevne očima. U vrijeme osnivanja Dodoša, oko Žabljaka se odigralo nekoliko ljutih bitaka. Dvanaest Ceklinjana je 1835. zauzelo Žabljak - među njima se najviše pominje slavni Kenjo Janković, koji je učestvovao i u narednom zauzimanju tog grada 1852. godine. Ceklinjani su izveli veliko herojstvo i 1840. na Salkovini, kada je u Ćenderovića kućištu 28 boraca odoljelo ogromnoj turskoj sili...
Pitam - može li se poljem ka Žabljaku i Komu?
“Do Žabljaka može bez problema. Do Koma možda, ali bi vjerovatno morao da gaziš”, uzvraćaju.
Prelazim uzani most preko rijeke Karatune i stupam na početak zelenog Ceklinskog polja. Ovaj mostić bukvalno označava prelazak iz brdskog i kamenitog pojasa u Zetsku ravnicu.
Razgledam malo, pa nastavljam putem pored rijeke ka šumarku. Još ne vidim kupače, ali ubrzo nailazim na poveću grupu koja se banja u omamljujuće opuštenom ambijentu – u kome zelenkasta mirna voda Karatune i bujna vegetacija čine nevjerovatan kontrast u odnosu na kameni pejzaž u pozadini.
Nastavljam ka polju, prema Vranjini. Žamor ubrzo zamire i najednom predamnom puca beskrajna ravnina prekrivena bujnom travom. Sa lijeve strane, na 300 metara, kamenita brda, ispred mene nepregledno polje. S desna Odrinska gora, u čijem se podnožju nalaze manastir Kom i napušteno selo Odrin (zapravo, Andrin, kako ga zove i Marijan Bolica).
Idiličan ambijent oko Karatune
Sve me to oraspoložuje, ne znam gdje bih prije po tom prostranstvu. Zapućujem se spontano prema Odrinskoj gori nekoliko stotina metara, pa izađem, zapalim cigaretu i osluškujem cvrkut ptica. Treba mi vremena da se uživim u ambijent i da pojmim da je cijelo to polje, od Dodoša prema Vranjini, u dužini od oko pet-šest kilometra, do prije tri mjeseca bilo pod vodom. Prolazi mi kroz glavu onespokojavajuća misao - da će voda ubrzo opet prekriti, bolje reći, oteti cijeli taj prostor.
Prije nego što je jezero poraslo 1858. (nakon provale Drimca u jezero) ovdje je bila rajska žitnica. Pisao sam o tome u više navrata. Ali ne mogu se sagledati sve dimenzije te katastrofe ukoliko se ne dođe na lice mjesta i osjete sva ova milina i blagost.
Odustajem od vožnje ka Odrinskoj gori i vraćam se na drum koji ide pored kanala zvanog Provalina - kojim voda zimi iz Karatune otiče u pravcu Vranjine. Kanal je u dnu još ispunjen vodom. Ali je sve suvlji što se ide dalje ka jugoistoku. Žabljak je u blizini na drugoj strani Provaline, ali za prelaz preko korita moram naći mjesto na kojem je zemlja dovoljno isušena da ne bih ostao zaglavljen u blatu. Stoga nastavljam ka jugoistoku još par kilometara. Već je vrijeme da ugledam prelaz, ali ga ne vidim. Na trenutak pomišljam da ću morati da odustanem i vratim se u Dodoše, ali konačno, nailazim na suvo dno. Cijelo vrijeme iza auta se diže ogroman oblak prašine - jasno je da ću iza ovoga pravo u auto.perionicu.
Najpitomiji prizor na kugli zemaljskoj
Mjesto na kome se pominje ime Nede, supruge Stefana Vojislava
Nakon prelaska korita Provaline, okrećem za 180 stepeni. Sada vozim pravo ka Žabljaku. Izdignut je dvadesetak metara nad poljem, tako da se vidi iz daleka. Sa desne strane nailazim na šumarak topolovog drveća, valjda najpitomiji prizor na koji sam ikad naišao. Pjesnik bi valjda ovdje pao na koljena od ljepote. Najradije bih ostao na tom mjestu. Tu ću jednom da sklepam barakicu i osluškujem žabljačke vile dok igraju po mjesečini.
Nastavljam dalje. Nailazim na krave koje me “začuđeno” posmatraju. Sve je unaokolo opušteno i usporeno, pa su i one kao omamljene - nije čudo, temperatura je blizu četrdesetog podioka.
Sve sam bliže. Još par stotina metara. Žabljak postaje zastrašujuće velik. Upada mi u oči široki pojas livada oivičenih šumarcima sa južne strane grada. Na tom dijelu, duž lijeve obale Karatune, šuma je prilično gusta, jedva prohodna. Upravo su se na tom potezu nalazila sela Salkovina i Šarike. Prvo na oko petsto metara od grada, drugo malo bliže. Salkovina je brojala oko 120 kuća, dok su Šarike bile mnogo manje – činilo ih je samo šest domova.
Put iz polja vijuga ka gradu sa istočne strane, kroz naseljeni dio koji se naziva Cukalj. Upravo se tu skoncentrisala turska vojska u novembru 1852. godine nakon što su Crnogorci po noći zauzeli tvrđavu na brijegu. Naša vojska se održala u gradu skoro mjesec dana. Tada se sa strane Dodoša i Filipovog Krša nalazilo više hiljada Crnogoraca, dok je u Cukalju i u ravnici prema Bijelom Polju boravilo oko 7000 turskih vojnika. Oko kuća Perkočevića u samom podnožju tvrđave, koje crnogorska vojska nije uspjela da posjedne, vodile su se ogorčene borbe. Bio je to pravi “Žabljački rat” - prvi oružani sukob koji je tek proglašena Knjaževina Crna Gora vodila sa Osmanskom imperijom.
(Nastavak u narednom nedjeljnom broju)
Galerija
Bonus video:
