Podgorica se pominje prvi put u avgustu 1326. godine, ali brojne indicije ukazuju da je na užem prostoru današnjeg grada mnogo ranije postojalo srednjovjekovno proto-naselje. Bogumil Hrabak smatra vjerovatnim da je današnja Podgorica, Novigrad koji pominje Konstantin Porfirogenit - ne precizirajući lokaciju prvobitnog jezgra (“Poslovni ljudi iz Podgorice...”, “Sto dvadeset godina od oslobođenja Podgorice”, 2000, str. 7).
Arheolog Đorđe Janković pretpostavlja da se Porfirogenitova Lontodokla nalazila na sjevernom rubu Podgorice.
“Tu u Doljanima mogao bi biti grad Lontodokla. Smetnja leži u tome što u Doljanima nije poznato istovremeno utvrđenje, preduslov za postojanje grada ... U Doljanima je mogla biti varoš, zato što ima važne crkve, dakle kao trg ili neutvrđeni grad, ali ne treba isključiti mogućnost da tu u blizini postoji utvrđenje” (Đ. Janković, Srpsko pomorje od 7. do 10. veka, Srpsko arheološko društvo, Beograd, 2007, str. 165).
U jednoj “rukopisnoj bilješci” iz crkve sv. Đorđa stoji da je Podgorica podignuta u 10. vijeku, kao i da je prve kuće pored Ribnice podigao “župan Marko, gospodar Gorske”.
Na tlu Podgorice, u predosmanskom dobu, postojalo je više crkava i manastira. Andrija Jovićević je 1926. zabilježio predanje o srušenim podgoričkim crkvama i manastirima na Pobrežju i u Tećiji pored Ribnice.
“Podgorica je imala u svoje vrijeme poviše crkava i manastira. Stariji ljudi tvrde da je jedan manastir bio na Pobrežju kod Đečevića kuća. Ostaci manastirske crkve vidni su i danas... Crkve su postojale još u Krivoj Kiš mahali i Tećiji iznad Ribnice. Naziv Kiš mahala znači Crkvena mahala i narodno predanje time dobija potvrdu. “Tećija” dolazi od turske riječi “teća”, što znači manastir... I na Čepurcima ispod Ljubovića bila je crkva; na njenim temeljima je Mitro Mijatov podigao crkvu. Na najljepšem mjestu do Pobrežja nalaze se Drpe ... Predanje tvrdi da je tu u staro doba bio manastir (“Zeta i Lješkopolje, str. 33-34).
U članku koji je 1886. objavio u “Glasu Crnogorca” dr Petar MIljanić pominje da su se na kućama Ujkaševića na Pobrežju moglo vidjeti desetak kamenih blokova za koje se pričalo da potiču iz nekadašnje crkve i na kojima su se nazirali ostaci isklesanih ikona.
Od svih objekata iz predosmanskog doba pretekla je samo crkva Sv. Đorđa pod Goricom. Upravo njena velika starost ukazuje da je postojalo srednjovjekovno “jezgro” Podgorice, jer je podignuta vjerovatno u desetom ili jedanaestom vijeku - možda čak i na kraju devetog.
Aleksandar Deroko je prije osam decenija zapisao da crkva Sv. Đorđa posjeduje odlike koje imaju srednjovjekovne katoličke crkve iz Dalmatinskog primorja. Deroka je frapiralo “njeno srodstvo sa crkvom Sv. Petra u Prikomu kod Omiša” (Crkva Sv. Đorđa u Podgorici”, Narodna starina 29, 1932).
Božidar Šekularac smatra da crkva Sv. Đorđa “potiče iz dukljanskog perioda ili neposredno prije njega” (B. Šekularac, Crkva Sv. Đorđa u Podgorici, Sto dvadeset godina od oslobođenja Podgorice, 2000, str. 259).
“To su jednobrodne, jednostavne crkvice s neraščlanjenim zidovima, s poluobličastim svodom, jednom apsidom i kupolom. Ovakav tip crkava rasprostranjen je na primorju nekadašnje Zetske države i po bivšim romanskim gradovima i ostrvima Dalmacije. Izraziti predstavnik ovog tipa crkve je upravo podgorička crkva, Sv. Đorđe” (isto).
Francuski naučnik G. Millet je 1930. ubrojao “među vrlo stare crkve, što su prihvatili svi kasniji istraživači, a V. Petković doslovno preuzima istu konstataciju. Dakle, na osnovu arhitekture, koja ima odlike preromaničkih spomenika X i XI vijeka, crkva Sv. Đorđa se ubraja u spomenike iz tog vremena” (isto, str. 265).
U recentnoj monografiji posvećenoj podgoričkom kulturnom nasljeđu, na osnovu stilskih karakteristika svojstvenim preromaničkim crkvenim građevinama nastalim od IX do XI vijeka, zaključuje se da je ova crkva podignuta u tom periodu (“Kulturna baština Podgorice”, 2011.)str. 53).
O ovome govore i rezultati istraživanja iz 1963, koje je objavio Jovan Nešković.
“Tako su istraživanja uz istočnu stranu građevine otkrila pod sadašnjom crkvom ostatke starijih građevina, na osnovu kojih već sada možemo zaključiti da crkva sv. Đorđa nije bila prvi objekat podignut na ovom terenu. Ti stari zidovi maksimalno su korišćeni kao temeljni zidovi apside. Oni se pružaju i ka sjeveru i ka jugu, kao i prema unutrašnjosti građevine”, piše Nešković (“Crkva sv. Đorđa u Titogradu”, Starine Crne Gore III – IV, Cetinje, 1965-66, str. 113-122).
Riječ je vjerovatno o “antičkim zidovima, što ukazuje na kontinuitet kultnog mjesta pa i naselja”, komentarisao je B. Šekularac.
Na starost i karakter objekta pod Goricom ukazuju i antički fragmenti “doneseni iz Duklje” koji su uzidani u jugozapadnoj niši, najvjerovatnije zbog simbolike kontinuiteta. Za taj prostor Deroko je 1932. komentarisao da je “kao kakvo mesto za grobnicu”.
Evo šta o tome kaže J. Nešković: “Prilikom zidanja crkve korišćeno je dosta antičkog materijala. Pored fragmenata koji su već bili poznati, a koji su upotrebljeni za gradnju niše u jugozapadnom uglu potkupolnog prostora, ovakvi fragmenti utvrđivani su i na drugim mjestima u zidove crkve, a u istočnom traveju bili su upotrebljeni prosto za poravnanje terena pre postavljanja poda. Pored jednog kamenog dovratnika sasvim uz severni zid položeno je na zemlju još nekoliko obrađenih kamenih blokova od kojih je jedan profilisan i rađen od belog mermera, a pripadao je svakako kakvoj većoj antičkoj građevini. Neizvesno je da li između ovih fragmenata i otkrivenih zidova postoji nekabliža veza ili su prilikom građenja crkve ovi klasični fragmenti donošeni sa obližnje Duklje posle njenog napuštanja” (“Crkva sv. Đorđa...”, str. 115).
Što se tiče istorijskih tragova, postojao je opis pečata ove crkve načinjen 1889. u Sarajevu – na pečatu je bila utisnuta 1408. godina i tekst na crkvenoslovenskom: “Ovo je pečat podgoričkog hrama svetog velikomučenika Đorđa 1408. Isusa Hrista”. Risto Dragićević je saznao da je ovaj pečat iz riznice srpske crkve Sv. Arhistratiga u Sarajevu 1885. godine uzeo “radi proučavanja” Bakunjin, ruski konzul u tom gradu. Bakunjin je tom prilikom za Rusiju odnio i podgoričko rukopisno jevanđelje na pergamentu.
“Podgoričko jevanđelje sv. Đorđa danas se nalazi u jednoj biblioteci u Petrogradu” (B. Šekularac, “Crkva Sv. Đorđa u Podgorici”, “Sto dvadeset godina...”, 264).
Naredni pomen crkve nalazi se u testamentu Božidara Vukovića Podgoričanina iz prve polovine 16. vijeka, koji je po predanju rođen u nekadašnjem selu Đulićima, na oko kilometar udaljenosti od crkve Sv. Đorđa, poviše Vezirovog mosta.
U testamentu napisanom u godini njegove smrti 1539. kaže se: “Manastiru zvanom Sv. Đorđe u Podgorici ostavljam deset dukata za izgradnju i ostavljam svešteniku popu Radiču jedan felon... i jedan stihar za služenje liturgije... i četiri dukata da mi odsluži toliko liturgija” (Rajka Vujošević, Štampar vojvoda Božidar Vuković Podgoričanin, Titograd, 1981).
Vidimo da se u Vukovićevoj oporuci govori o manastiru, a ne o crkvi – možda taj detalj stoji u vezi sa podatkom koji je zabilježio Pavle Rovinski. Ruski naučnik je pred istek 19. vijeka zapisao da posred starog groblja, pored crkve Sv. Đorđa postoje tragovi crkve (“Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti IV, Cetinje, 1994, 462).
O toj starijoj građevini nedvosmisleno govori skica zidova ispod apside sa istočne strane, koju je objavio Jovan Nešković prije pola vijeka - a čija orijentacija istok-zapad ukazuje da se najvjerovatnije radilo o sakralnom objektu.
Crkva Sv. Đorđa podizana je i dograđivana više puta – o tome svjedoči navedeni Vukovićev testament iz 1539.
Ali, ne znamo na šta se to konkretno odnosilo – na dogradnju ili obnovu?
Naredni pomen gradnje ostavio nam je Ijasent Ekar, francuski konzul u Skadru u doba knjaza Danila. On piše da je crkva Sv. Đorđa podignuta na temeljima stare crkve, kao i da je srušena 25. maja 1855. od strane fanatičnih ulema (turskih učitelja). Ekar kaže da je tom prilikom postradalo i groblje pored crkve (B. Šekularac, “Crkva Sv. Đorđa u Podgorici”, “Sto dvadeset godina...”, str. 262).
O tom događaju za nijansu drugačije svjedoči Ivan Jastrebov, ruski konzul u Skadru od 1867. On kaže da su 1856. pravoslavni izradili dopuštenje da rašire ovaj hram i da su već bili otpočeli gradnju, ali da su Turci iste godine 15. maja žestoko napali radnike i oštetili ne samo ono što je bilo započeto, već su i starom hramu nanijeli veliku štetu i oskrnavili ga (B. Šekularac, “Crkva Sv. Đorđa u Podgorici”, “Sto dvadeset godina...”, 262)
Tada je crkva bila potpuno opljačkana. Nije jasno da li je u tim godinama crkva ipak obnovljena i korišćena. Nakon više od decenije turska vojska je ovaj hram pretvorila u skladište tajina.
Šekularac pominje da je do 1879. godine “služio turskoj vojsci za magacin kada je ponovo sve vrijedno iz nje odnešeno” (isto, str. 265).
O onome što se dogodilo 1879. svjedoči natpis koji i danas stoji iznad ulaznih vrata: “Pravoslavna opština podgorička podignu ovaj zvonik svemogućem Bogu na slavu i svetome velikomučeniku Georgiju u znak svoga oslobođenja 27. januara 1879. godine. Pod vladom Njegovog Visočanstva Gospodara oslobodioca knjaza Nikole I-og. U Podgorici 1880. godine.” Crkva je tada dvaput uvećana jer je tada sagrađena i prostrana priprata - dio u koji se prvo stupa od ulaznih vrata.
Crkva je nakon dogradnje iz 1880. još uvijek imala stari četvrtasti zvonik. Međutim, on je sa slijepim kubetom porušen 1931. a na mjestu starog kubeta izgrađena je kupola.
Tada su zidovi starijeg dijela crkve obloženi betonskim omotačem, a zazidan je i prozor u oltarskom dijelu koji se jasno vidi na fotografiji.
Tadašnji graditelji očito nijesu znali šta čine, drastično narušavajući prvobitni izgled drevne crkve. Možda su htjeli da je učine više “vizantijskom”, ko će ga znati?
J. Nešković je 1966. pisao da je “upravo staro kube crkvu Sv. Đorđa i činilo specifičnom, jer kod preromanskih spomenika koji imaju produženi brod sa kubetom krov je jedinstven, na istoj visini, a kube direktno izlazi iz tog krova”.
B. Šekularac je komentarisao da su “prilikom prepravke 1931. godine upotrebom betona, nestali tragovi koji bi možda dali odgovore na mnoga pitanja...”
Crkva nakon prepravke 1931.
Na osnovu istraživanja iz sredine šezdesetih, crkvi je vraćen dio nekadašnjeg izgleda, ali bez starog četvrtastog elegantnog kubeta, koji je doprinosio skladnosti cijele konstrukcije. Ostao je zazidan i bočni prozor u oltarskom dijelu.
Tajni podzemni prolaz vodi u pravcu zapada
Treba svakako pomenuti i podzemni prolaz koji se nalazi u oltarskom dijelu. Riječ je o uzanom četvrtastom otvoru u podu, kroz koji se jedva može provući odrasla osoba i koji prekriva odgovarajući kameni poklopac sa alkom.
Prema legendi ovim podzemnim prolazom stiže se do hodnika koji vodi ka Duklji. Prema drugoj verziji prolazom se može stići do obale Morače udaljene oko 800-900 metara prema zapadu. Prije tri godine obavljena su istraživanja, kojom prilikom su se u podzemni hodnik spustili i speleolozi.
Podzemni prolaz ih je zbilja odveo pravcem prema zapadu i prema tvdnjama crkvenih lica, stigli su otprilike do ispod ulaza u ograđeno crkveno dvorište. U martu 2013. saznao sam od jednog crkvenog lica da je prolaz u međuvremenu, navodno, zazidan.
Nije mi poznato da je o istraživanju podzemnog hodnika objavljen bilo kakav izvještaj i sve izgleda kao pokušaj da se prikrije nešto važno, što ljudi iz crkve ne žele da podijele sa javnošću.
Galerija
Bonus video:
