Temeljni ugovor analizirali su i akademici Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (CANU) koji navode da se sadržajem ugovora verifikuju odluke Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve iz 2021. godine, kojima je ukinut Episkopski savjet Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, a njime i sami naziv “Pravoslavna crkva u Crnoj Gori”, kao i titula arhiepiskopa, koju je nosio crnogorski mitropolit Amfilohije Radović i podsjećaju na odluku Sabora SPC od 26. maja 2006. godine, pet dana nakon obnove državne nezavisnosti Crne Gore gdje je definisano da Pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori čine eparhije SPC: Crnogorsko-primorska, Budimljansko-nikšićka i djelovi eparhija Mileševske i Zahumsko-hercegovačke.
Osvrćući se na istoriju crnogorskog pravoslavlja od početka 20. vijeka, navode da Ustav Svetog sinoda u Knjaževini Crnoj Gori iz 1904. godine počinje članom koji glasi: “Autokefalna pravoslavna Mitropolija u Knjaževini Crnoj Gori, kao član jedne svete katoličanske i apostolske crkve... čuva i održava jedinstvo u dogmatima i kanoničkim ustanovama sa svima drugima pravoslavnima autokefalnim crkvama, i ovo će jedinstvo ona čuvati i održavati dovijeka”.
Tim određenjem, kako dodaju, počinje i drugi član, u kojem se precizira da Autokefalnu pravoslavnu Mitropoliju sačinjavaju Cetinjska arhiepiskopija, kojom upravlja cetinjski arhiepiskop i Zahumska-rasijska eparhija, kojom upravlja zahumsko-rasijski episkop sa sjedištem u Ostrogu.
Podsjeća se da je godinu kasnije donijet Ustav za Knjaževinu Crnu Goru u kojem piše da je crnogorska crkva autokefalna i “ne zavisi ni od koje strane crkve, ali održava jedinstvo u dogmama s istočno-pravoslavnom Vaseljenskom crkvom”.
CANU navodi da je na Podgoričkoj skupštini 1918, kojoj je prisustvovao i dio članova Sinoda Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, donijeto rješenje o ujedinjenju nezavisne Crne Gore sa Kraljevinom Srbijom, ali i o ujedinjenju autokefalne crkve u Crnoj Gori sa Pravoslavnom crkvom u Kraljevini Srbiji, “a zajedno sa ovom i sa cijelom Sv. Srpsko-pravoslavnom crkvom u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca”.
”Vaseljenski patrijarh Meletije, u tomosu od 19. februara 1922. godine, konstatuje da “u granicam ovog ujedinjenog Kraljevsta SHS ušle su i Avtokefalne Pravoslavne Crkve: Karlovačka i Crnogorska, kao i dvije dalmatinske eparhije: Zadarska i Bokokotroska; a zajedničkom odlukom predsjednika ovih crkava sakupljenih na Saboru proglašeno je njihovo upravno jedinstvo sa Srpskom Crkvom u jednu avtokefalnu crkvu pod imenom “Avtokefalna Ujedinjena Pravoslavna Srpska Crkva Kraljevstva SHS”. Navodi se da je patrijarh Meletije odluku utemeljio u stavu da je svojstveno dobrom uređivanju i kanonskom poretku da podešava i uređuje granice crkvene uprave prema političkim promjenama. Navodi se da je u tom smislu došlo do ukidanja autokefalnosti Crnogorske crkve, ali da su konstitutivni elementi do tada autokefalne Crnogorske crkve nastavili da postoje i u novoj crkvenoj organizaciji i novom odnosu sabornosti i primati.
Dodaje se da u Pravoslavnoj crkvi postoje tri vrste primata: “regionalni primat mitropolita-arhiepiskopa, koji predsjedava sinodu episkopa određenog geografskog područja, odnosno provincije; primat poglavara autokefalne ili autonomne crkve, koji predsjedava sinodu u sastavu svih ili reprezentativnog broja episkopa te crkve, a može se titulisati kao arhiepiskop, mitropolit, katolikos ili patrijarh; i na kraju, jedinstveni primat Vaseljenskog patrijarh.
Dodaju da je tako Mitrofan Ban izgubio status arhiepiskopa drugog tipa kao predstojatelj i prvi među jednakim episkopima Crnogorske crkve, postajući jedan od episkopa ujedinjene pravoslavne srpske crkve u Kraljivini SHS, iako sa titulom “mitropolit crnogorsko brdski i primorski”, što djelimično odgovoru prvom tipu primata, dok je novi primat dat mitropolitu Srbije, kao “Avtokefalne Ujedinjene srpske pravoslavne crkve”.
”Činjenica da je cetinjska mitropolitska katedra sa nivoa arhiepiskopije ‘spuštena’ na nivo episkopije ne znači diskontinuitet njenog postojanja i funkcionisanja, istovremeno sa eparhijama Zahumsko-rasijskom i Pećkom, sve do donošenja Ustava Srpske pravoslavne crkve”, kažu iz CANU.
Crkve odvojene od države
Podsjećaju i da je u Ustavu Republike Crne Gore iz 1992. godine proklamovano: “Pravoslavna crkva, Islamska vjerska zajednica, Rimokatolička crkva i druge vjeroispovjesti su odvojene od države, te da se pojam Pravoslavna crkva mogao odnositi jedino na Mitropoliju crnogorsko-primorsku, jer je njoj konkurentna Crnogorska pravoslavna crkva osnovana godinu kasnije, a registrovana 2000. godine.
U mišljenju CANU se podsjeća da je odlukom Sinoda SPC iz 2006. došlo do izvjesnog organizacionog prilagođavanja SPC novoj političkoj stvarnosti i državnom uređenju i da je cetinjska mitropolitska katedra ostala u prvom tipu primata, sa mitropolitom kao arhiepiskopom po časti.
”Sadržajem akta pod nazivom Temeljni ugovor sa SPC, verifikuje se ukidanje titule arhiepiskopa i po časti, kao i naziva Pravoslavna crkva u Crnoj Gori. Time se ignorišu istorijski izvori prvog reda o istoriji crnogorskog pravoslavlja”, rekli su iz CANU.
U analizi normativnog dijela, navodi se da je odredba člana 7 stav 2 Temeljnog ugovora kojom se jemči SPC nepovredivost prava svojine i državine nad manastirima, hramovima, zgradama i drugim nepokretnostima i prostorima u njenom vlasništvu nepotrebna i pravno neprihvatljiva.
Objašnjavaju da Ustav Crne Gore jemči svakom pravnom ili fizičkom licu pravo svojine, pa je “dodatno jemčenje ugovorom suvišno i neuobičajeno”.
U CANU se pozivaju i na tekovine Opšteg imovinskog zakoniku za Knjaževinu Crnu Goru i Ustav pravoslavnih konsistorijuma, prema kojima su Cetinjski manastir i drugi manastiri, pravoslavne crkve i druge crkvene ustanove, samostalna pravna lica (imaonici), a to znači vlasnici pokretnih i nepokretnih stvari koje su “dobili darovštinom, nasljedstvom, zavještajem ili sličnim zakonitim načinom”.
”Ova crkvena dobra se ne mogu nikako prodavati ili inače ustupati bez naročita dopuštenja državne vlasti. U ovom slučaju država se pojavljuje kao davalac saglasnosti na ugovor o otuđenju, a ne kao vlasnik crkvenih dobara. Ovaj svojinsko-pravni režim, koji je važio u Knjaževini Crnoj Gori nije se zakonitim načinom mijenjao do današnjeg dana. Kao dokaz tome su na stotine manastira i crkava upisanih u katastar na njihovo ime, kao samostalnih imaonika (pravnih lica – vlasnika)”, navode iz CANU.
Dodaju da su MCP i eparhije samostalna pravna lica isto kao SPC sa sjedištem u Beogradu, što znači da su one pojedinačno samostalni vlasnici crkava, manastira, hramova i drugih nepokretnih dobara.
”Iz principa isključivosti prava svojine proizilazi pravilo po kome na jednoj stvari ne mogu postojati dva ili više prava svojine. Tako na primjer: pravo svojine na dobrima Cetinjskog manastira kao samostalnog pravnog lica (imaonika) isključuje pravo svojine Mitropolije crnogorsko-primorske ili pravo svojine Srpske pravoslavne crkve ili pravo svojine nekog drugog pravnog subjekta”, navodi se u mišljenju CANU.
Prema tome, SPC kao samostalno pravno lice nije vlasnik pravoslavnih hramova, crkava manastira i drugih nepokretnosti u Crnoj Gori, osim onih na kojima je pravo svojine stekla kao samostalno pravno lice.
Zbog toga, pravno je prihvatljivo da se pravo svojine na manastirima, hramovima, zgradama jemči svim vlasnicima koji su pravo svojine upisali po punovažnom pravnom osnovu upravljenom na prenos prava svojine.
”Nevlasnicima se to pravo ne može jemčiti, jer ga nemaju. Isto važi i za ona pravna lica koja su pravo svojine upisala u katastar nepokretnosti bez punovažnog pravnog osnova. Takva uknjižba je nezakonita”, kažu u CANU.
Potreban specijalni zakon o svojini vjerskih zajednica
U CANU smatraju i da je odredba člana 7 stav 4 temeljnog ugovora po kojoj se država obavezuje da u skladu sa sopstvenim pravnim poretkom uknjiži neupisane nepokretnosti na Mitropoliju crnogorsko-primorsku i na eparhije “nepotrebna i pravno neprihvatljiva”.
”Prema Zakonu o državnom premjeru i katastru nepokretnosti već postoji obaveza organa državne uprave da vrši upis u katastar nepokretnosti te je procedura vrlo jasna...”, navodi se u analizi CANU.
Temeljni ugovor, smatraju, ne može biti punovažan pravni osnov za uknjižbu (iako se to u tekstu ugovora izričito ne kaže) i njime se ne može riješiti svojinsko-pravni režim na pravoslavnim manastirima, hramovima i drugim crkvenim dobrima.
”U Crnoj Gori ova pitanja su isuviše složena i zahtijevaju podrobniju analizu i rješenja. Čini se da se ona ne mogu riješiti bez donošenja specijalnog zakona o svojini vjerskih zajednica, u kome bi se uvažila tradicija, običaji... uporedno-pravna rješenja, kao i rješenja i standardi u pravu EU”, navodi CANU.
Bonus video:
