Od političkih promjena 2020. u Crnoj Gori, kada je poslije tridesetogodišnjeg perioda okončana vlast Demokratske partije socijalista (DPS), Srpska pravoslavna crkva (SPC) počela je da uživa vrlo veliki uticaj, jedan je od glavnih zaključaka istraživanja „Pravoslavna crkva, Crna Gora i srpski svet“, koje je objavila nevladina organizacija „Atlantska inicijativa“.
Autori studije Kenet Morison i Vesko Garčević ukazuju da SPC ima uticaj na aktuelnu vlast i većinu političkih partija prisutnih u političkom životu Crne Gore.
„Njen uticaj vidi se u dva pravca. Jedan je direktan, koji je vidljiv, i o kom se mnogo pisalo. Drugi je da podržava određenu vrstu ideologije i političkog aktivizma. Partije koje žele da dobiju podršku crkve jednostavno inkorporiraju tu vrstu ideologije u svoje političke aktivnosti. Tako da se može govoriti o pojavi daljeg jačanja nacionalizma, kao i zaoštravanju odnosa prema LGBTQ populaciji i svim manjinskim grupama“, objašnjava za Glas Amerike Garčević, profesor međunarodnih odnosa u Školi za globalne studije "Frederik S. Pardi" na Bostonskom univerzitetu.
Takođe, ukazuje da crkva utiče i na način percepcije istorije, kao i genocida počinjenog u Bosni i Hercegovini.
„Brojne teme se otvaraju, a takve teme podržava crkva. To stvara utisak da partije nisu inspirisane crkvom – nego je crkva inspirisana njima, da to podrži. Rekao bih da se tu stvara jedna simbioza između njih dvoje“, objašnjava Garčević - bivši ambasador Crne Gore pri NATO-u i nacionalni koordinator za Alijansu.
Prema njegovim riječima, o statusu Srpske pravoslavne crkve vode se konstantne rasprave – zbog njenog jedinstvenog statusa i uloge u modernoj istoriji Crne Gore:
"Srpska pravoslavna crkva osvojila je takav status stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i promjenom statusa bivše autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve. Ono što je u političkom smislu dovelo da ovo pitanje dođe u prvi plan je – upravo činjenica da se status te crkve nije definisao ni u bivšoj Jugoslaviji, niti u prelaznom periodu nakon Jugoslavije. Kao ni u intervalu poslije osnivanja nezavisne Crne Gore. Ona je uvijek imala ulogu nekakvog posebnog faktora koji nije zavisio od države Crne Gore. Koji je, na jednoj strani, tu bio strano tijelo, ali na drugoj bio duboko inkorporiran u biće crnogorske države, nacije i građana."
Taj jedan latentni konflikt između njenog pravnog statusa, kao crkve koja je iz Srbije, a funkcioniše u Crnoj Gori, i načina na koji su je vlasti doživljavale. Nekada je bila tolerisana, a nekada je vlast bila u sprezi sa njom. Ne treba zaboraviti da je krajem devedesetih godina Demokratska partija socijalista bila veoma raspoložena da podrži Srpsku pravoslavnu crkvu i mitropolita Amfilohija. I da je on, kada se dogodio razlaz u DPS-u podržao Mila Đukanovića. Nakon toga u 21. vijeku došlo je do razlaza crnogorske države i srpske crkve. Crnogorska država je s pravom, sa pravnog stanovišta, ukazivala na nedefinisani status SPC u Crnoj Gori", ukazuje Garčević uz napomenu da se odnos snaga ponovo promijenio u posljednje tri godine u korist SPC.
Glas Amerike: Crna Gora je prema važećem Ustavu sekularna država – kakav je odnos crnogorske vlade (tehničkih vlasti) prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi?
Garčević: U velikom broju, uslovno rečeno, pravoslavnih država – pravoslavna crkva i država su u nekoj vrsti simbioze, deluju sinhronizovano. Najbolji primeri za to su Srbija, Rusija i to se obično zove sinergija autoriteta ili vlasti. Takođe, popularno se označava vizantijska simfonija – gdje jedni i drugi rade zajedno. U Crnoj Gori to nije bio slučaj. Specifičan slučaj je da Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori i crnogorska vlast, naročito u posljednjih 20 godina, nisu bili u simbiozi. Postojala je dilema: ili promjeniti vlast, koja bi bila u simbiozi sa crkvom, ili staviti crkvu u neki drugi kontekst kako bi ona radila u simbiozi sa državom.
Glas Amerike: Kakav je to odnos? U čemu se sastoji – šta je srž, odnosno glavna ideja?
Garčević: Tu se nameće pitanje da li su se ratovi na Balkanu završili Dejtonskim sporazumom, bombardovanjem Jugoslavije, ili padom Slobodana Miloševića? Kada sagledavate ono što se događalo devedesetih godina – reklo bi se da se rat nastavio drugim sredstvima. Odvija se u sferi borbe ideja, negacije istorije, promjeni istorijskih činjenica ili njihovom drugačijem tumačenju. Kao što i sami vidite, drugačije se tumači ono što se dogodilo u Bosni i Hercegovini – ide se dotle da se drugačije tumači šta se dogodilo tokom Drugog svetskog rata. SPC je u sve to veoma involvirana, kada govorimo o Bosni, ili ratovima na području Jugoslavije, nedvosmisleno je podržavala politiku Miloševića ili promjena granica. Stvaranja Velike Srbije ili takozvano buđenje srpstva. Ta politika, između ostalog, nije bila isključivo njena krivica – ali je dovela do onoga što je prouzrokovalo pad Jugoslavije. Pokušaj da se obnovi to razmišljanje je definitivno ono što SPC podržava – pod plaštom iste te politike ugroženosti Srba, srpske ideje. Partije koje to baštine su one koje sebe žele da profilišu kao srpske – prihvataju taj narativ i dobijaju podršku crkve i računaju na podršku glasača koji smatraju da je sve to potpuno tačno.
Glas Amerike: U vašem radu iznijeta je konstatacija da je crnogorsko društvo postala cjelina kojim vlada SPC. Šta to znači i kako se to dogodilo?
Garčević: Uzeću primjer Milutina Mićevića, brata vladike Joanikija, dobitnika jedne od najprestižnijih crnogorskih literalnih nagrada - pod nazivom Miroslavljevo jevanđeje. Poznat je po svojim šovinističkim, ksenofobičnim, ultranacionalističkim stavovima. Dobio je tu nagradu za knjigu u kojoj između ostalog tvrdi da, ako se iz crnogorskog bića izdvoji ono što je srpsko, od njega ne ostaje ništa - postaje ništavna roba. U istoj knjizi govori o srpskim Albancima, srpskim muslimanima, srpskim Hrvatima – koji su se, kako navodi, odrekli svog srpstva i zato su postali ništa. Uvijek i u svakom društvu imate takve marginalce – ljude koji su se, zbog nekih svojih ličnih inhibicija i problema, okrenuli ka jednoj vrsti ekstremnog šovinizma. Druga stvar je publikovati takvu knjigu, a treća nagraditi je. Takva knjiga, stavovi i razmišljanje su nagrađeni. Ako, država nijednog trenutka ne pokrene aktivnost kako bi se takva nagrada stavila u pravi kontekst – onda govorimo o toj simbiozi između crkve i države. O tome kako crkva zapravo dominira ili utiče čak i na to ko će dobiti nagradu za literalno nedjelo.
Glas Amerike: Šta su posljedice toga i kako bi se moglo prevazići?
Garčević: Tu bi trebalo ukazati na posljedice po razvoj demokratskih institucija, da se pruži šansa svim idejama u društvu, osnaže građanske partije i misli u okviru Crne Gore – koje su nakon ovih događanja poslednjih godina stavljene, rekao bih, u drugi plan. Ne samo u Crnoj Gori – ako pogledamo Balkan kao cjelinu možemo doći do iste konstatacije. Da su građanske ideje, pomirenja, razumijevanja na etničkoj i drugim osnovama u drugom planu. To je jedan dug proces. U tu situaciju smo došli uz nekoliko razloga – jedan od njih je što proces demokratizacije nije dobio zamah kakav je trebalo. Za to nisu odgovorne samo političke elite, već i partneri koji su 2003. pokrenuli taj proces – Evropska unija i zapadni partneri, koji su bili dio političkog procesa transformacije našeg regiona. Taj posao, očigledno, nije doveden do kraja i urađen kako treba. Kao relikt je imao procese koji se sada obnavljaju: obnovu ideja, stavova i politika koje su bile prisutne krajem osamdesetih i početkom devedesetih i koje su dovele do rata. U okviru toga – crkva definitivno igra značajnu ulogu.
Glas Amerike: Da li SPC gaji veze sa činiocima crnogorske političke scene?
Garčević: Počnimo od toga kako je formirana vlada 2020. godine – iako su taj događaj politički akteri stavili u drugačiji kontekst. Poznato je da je dogovaranje bilo, između ostalog, u manastiru Ostrog. U jednoj savremenoj građanskoj državi… To je moguće zamisliti u nekim teokratskim državama. Ali ne u demokratskim i građanskim državama. Takođe, aktuelan je uticaj SPC-a na brojne partije koje imaju prefiks srpski ili koje žele da se prikažu kao branioci sprskog bića u Crnoj Gori. Definitivno računaju ili se takmiče za podršku crkve – jer je ta podrška izuzetno važna zbog njihovog uticaja na birače. Demokratski front je jedna od stranaka koja taj narativ baštini i stavlja u prvi plan, Demokratska partija takođe – doduše na malo drugačiji način. Iako se u poslednje vrijeme pokušava predstaviti kao mnogo više građanska - „Evropa sad“, imajući u vidu neke od aktivnosti njihovih lidera tokom poslijednjih godina, gaji veze sa SPC. Izuzev nekih partija koje su sebe etablirale kao jasno procrnogorske, poput Socijaldemokratske partije ili DPS-a, koji je evoulirao od devedesetih do 2022. – nema nekih partija koje bi se odrekle podrške SPC. Radi se o tome da se u javnosti predstaviš kao miljenik Srpske pravoslavne crkve – što ti može garantovati mnogo više glasova.
Glas Amerike: Da li bi se uticaj crkve na bilo koji način mogao odraziti na proklamovani put i članstvo Crne Gore u evroatlantskim organizacijama?
Garčević: Teško da možemo očekivati da bi se bilo ko, osim Demokratskog fronta ako bi osvojio potpunu većinu, odlučio na tako nešto. Oni su obećali da bi u tom slučaju povukli priznanje Kosova i razmislili o daljem pozicioniranju Crne Gore u okviru evroatlantske strukture. U svakom drugom rezultatu izbora možemo očekivati neku vrstu koalicione vlade, u kojoj bi određene partije poput Demokratske ili „Evrope sad“ stavile veto na mogućnost da se izađe iz NATO-a ili da se prekine sa tim putem. Znači, u tom pogledu, ne možemo to očekivati.
Ono što možemo – i što smo videli u proteklih godinu i po dana je da se zbog raznih pravnih, proceduralnih pitanja, mogu odlagati određene vrste aktivnosti koje proizilaze iz članstva u NATO ili namjere da se postane dio Evropske unije. Kasnilo se sa uvođenjem sankcija Rusiji, kao i sa nekim odlukama podrške NATO aktivnostima Crne Gore u istočnoj Evropi. Uvijek je to bio proceduralni razlog – u jednom slučaju zvaničnik Demokratskog fronta nije htio da prisusvuje sastancima Savjeta za odbranu. Nije bilo kvoruma i nije mogla biti doneta odluka o crnogorskoj podršci mjerama koje je NATO preduzimao u istočnoj Evropi – nakon ruske invazije na Ukrajinu.
Glas Amerike: Ima li indicija o reperkusijama po opredjeljenje crnogorske države da podrži Ukrajinu u okolnostima ruske agresije i sankcijama koje je uvela Ruskoj Federaciji zbog toga?
Garčević: Mislim da će Crna Gora u najvećem broju slučajeva slijediti put Evropske unije. Izuzev ako bi Demokratski front samostalno formirao vladu. U tom slučaju će pitanje, verovatno biti, na koji način i kako… Pokušavaće na određene načine da predstavi sebe drugačijom u odnosu na ostale zemlje članice NATO-a ili EU. Što možemo videti i sa nekim drugim zemljama – kao što su Bugarska ili Mađarska. Ili bi možda mogla uzeti model ponašanja Turske u NATO-u. Da pokaže da nije ista kao krug država koje su najglasnije protivnice Rusije. I da pozicionira sebe unutar tog kluba kao neko na koga bi Rusija možda mogla računati.
Bonus video:
