“Itika Jeropolitika@Vuk“ novi roman Save Damjanova, novosadskog pisca i univerzitetskog profesora je svojevrsna parabiografska priča o velikom književno-jezičkom reformatoru ali i “biografija“ srpske kulture i istorije od njenih početaka prije Nemanjića do 21. vijeka.
Damjanov je rođen 1956. godine u Novom Sadu, gdje se i školovao. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu, magistrirao i doktorirao na istom fakultetu (mentor mu je bio akademik Milorad Pavić). Radi na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu kao redovni profesor na Odsjeku za srpsku književnost: predaje Srpsku književnost 19. vijeka i Kreativno pisanje, a na doktorskim studijama Kulturu postmodernizma. Bio je rukovodilac magistarskih studija na Odseku za srpsku književnost.
Piše prozu, književnokritičke i književnoistorijske radove. Autor je devet proznih djela i veoma velike stručne bibliografije. Njegova naučna istraživanja usmjerena su prije svega ka fantastičnoj književnosti, erotskim i jezičko-eksperimentalnim slojevima u srpskoj tradiciji, teoriji recepcije, postmodernizmu, kao i komparativistici.
U podnaslovu knjige „Itika Jeropolitika@Vuk“ stoji „mali prostonarodni slavenoserbski roman“. Obzirom da ste ovu knjigu objavili 2014, dvjesta godina poslije Vukove Male prostonarodne slavenoserbske pjesnarice. Kako ove dvije knjige korespondiraju?
- Korespondiraju i na vidljive i na nevidljive načine. Ovi drugi su svakako zanimljiviji, ali da ne otkrivam neke moguće hermeneutičke lavirinte, usmjeriću se na nekoliko pravaca u kontekstu vidljivih veza. Uzmimo samo, primjera radi, posvetu prve Vukove objavljene knjige (inače netipičnu za njega) i činjenicu da u nju nije unio samo stihove iz usmenog stvaralaštva (opet netipično za njega)…potom i njen NEvukovski (tzv. predvukovski, slavenoserbski) jezik i pravopis protiv kojih se čitav život poslije borio, te afirmisanje principa lirskog, mitskog i misterijskog (što napušta u kasnijoj promociji usmene kulture)… Malo li je - a ima još toga! - za poređenje sa teksturom moga romana, poređenje koje bi zagrebalo tek površinu stvari?! Inače, moram naglasiti da je datum objavljivanja moje Itike… jedna vrsta “slučaja komedijanta” (Crnjanski) a ne nešto ciljano: no još je Jung dokazao da SINHRONICITET (kako je on zvao slučajne, naizgled akauzalne veze) ima i te kako smisla i najčešće je sudbonosniji od racionalno-logičkog toka stvari…
Za knjigu „Itika Jeropolitika@Vuk“ kažete da je barokna knjiga. Zašto?
- Mislim da se njena baroknost vidi već iz ilustracije na naslovnoj korici (Orfelinov čuveni “Magični kvadrat”), ali i njena struktura je više nalik baroknom mozaiku nego klasičnom romanu. Najzad, to što roman nije samo jezički nego i vizuelni (ilustracije, fotografije uz tekstove i unutra njih) korijene vuče iz književnosti baroka i manirizma, iako se danas pogrešno vjeruje da je tek avangarda 20. vijeka počela uvoditi jezičko-vizuelne eksperimente. Sigurno ima još takvih elemanata, ali mi se čini da su navedeni najvažniji.
Odlika knjige „Itika Jeropolitika@Vuk“ su vanvremenski dijalozi. Vuk St. Karadžić druguje sa sv. Savom, Mehmed pašom Sokolovićem, Andrićem. Objasnite suštinu ovih dijaloga?
- Pjesnik i kritičar Nenad Šaponja, izdavač pomenute knjige, napisao je kako je to Knjiga o Vječnosti. Time je ukazao i na suštinu ovih dijaloga, mada svaki od njih ima dodatna značenja - od autopoetičkih, preko istorijskih, pa sve do nekih najintimnijih. I kritičari i čitaoci doživljavali su tu dimenziju na najrazličitije načine, tako da - kao i uvijek! - autorov doživljaj (p)ostaje manje važan, a jednog dana u tzv. budućnosti (ako je djelo zasluži) i sasvim nevažan…
Vuk u ovom romanu ima svog antipoda - Destino. Je li tako?
- Ako je VUK simbol vječno muškog (arhetipa) onda je DESTINO simbol onog ženskog. Kao jin i jang u kineskoj tradicionalnoj kulturi, kao bazični postulati većine drevnih mitologija širom svijeta - tokom civilizacije. Ali bez nje ne bi bilo ni ljubavne priče moga romana, koja je očito jedna od dominanti: još je apostol Pavle u Poslanici Korinćanima II (poglavlju poznatom i kao “Himna ljubavi”) napisao kako postoji samo jedna prava Istorija a to je istorija muškarca i žene! Međutim, Destino je i ključna determinanta sudbine glavnog junaka (ma ko ON uistinu bio) - kao i moje sudbine, uostalom. Ili je ona Sudbina sama?
Kako vi kao istoričar književnosti gledate na Vukovu reformu jezika, obzirom da ga tadašnji učeni ljudi nijesu podržavali? Je li to bio korak unaprijed ili unazad?
- Toliko sam o tome pisao u proteklim decenijama da mi izgleda nemoguće sad dati nekakav rezime sopstvenih pogleda. Najkraće: ta reforma je kontroverzna kao i Vuk Karadžić lično. Valja ipak upozoriti da činjenica što je upravo najobrazovaniji savremenici nijesu podržavali (neki u cjelosti, neki u bitnim djelovima!) govori o njenom populističkom karakteru, tj. da je ona bila korak unaprijed za najšire - uglavnom nepismene - narodne mase i da je ponajviše njima odgovarala, tj. bila im namijenjena. Sad ja pitam: da li se vrhunska umetnost, nauka i filozofija zasnivaju na populizmu, da li ih stvara tzv. narod (niko nikada nije definisao šta uistinu jeste NAROD) ili pak genijalni obrazovani pojedinci? Čak su i najveći tvorci usmenog pjesništva bili erudite, ali ne na bazi pročitanog (na pr. Filip Višnjić ili Tešan Podrugović) već na bazi slušanog: oni su znali više narodnih umotvorina nego što ih sve Vukove knjige zajedno sadrže…
Zašto mnogi zaziru od vaše knjige „Porno-liturgija Arhiepiskopa Save“, možda zbog provokativnog naslova i naslovnice? Ipak, to je trik, među koricama je nešto drugo?
- Vaše pitanje sadrži i odgovor: zaziru oni koji je nisu ni prelistali s pažnjom a komoli pročitali, već samo vidjeli sliku na koricama ili im je neko opisao i pomenuo naslov. Čak i da sadržaj priča u toj knjizi apsolutno odgovara naslovu (a drugačiji je, sasvim ste u pravu!), ostaje nejasno zašto su lažni čistunci i moralisti, pomodni hrišćani i dio visokog klera zaključili da je naslov aluzija na Rastka Nemanjića (potonjeg sv. Savu) kad se TO nigdje ne pominje, štaviše bezbroj puta sam javno rekao - autoironijski ili ne, svejedno! - da sam ja (a ime mi je Sava) ARHIEPISKOP srpske književnosti. Danas bismo mogli, poslije niza aktuelnih skandala, dodati i ovo: ne praktikuje li dio pomenutog klera (Kačavenda, Pahomije itd) još žešće pornografske aktivnosti od naslova moje knjige? I nije li vrhunska pornografija (u izvornom, neseksualnom smislu tog pojma) neumjereno bogaćenje i luksuz ljudi koji bi trebalo da su posvećeni Bogu, njihovo uplitanje u najprizemnije ovozemaljske poslove itsl?
„Porno-liturgija Arhiepiskopa Save“ je zapravo roman o Vama, zar ne Savo?
- Svaka moja beletristička knjiga je na svoj način autobiografska, pa i ova. Najzad, ako pisac piše po svom unutrašnjem “nalogu” (a ne nekim drugačijim, spoljašnjim: tržišnim ili političkim), onda je normalno da je njegovo djelo ogledalo njegove duše. I ne samo duše: kad prelistam neke svoje stare priče ili romane, zaprepastim se - katkad pozitivno a katkad i negativno! - sopstvenim likom koji me odatle posmatra…
Vaše knjige odlikuje erotsko- smjehovna dimenzija, rableovski smijeh, nekanonska priroda. Šta za vas predstavlja Rable i zašto u srpskoj književnosti nema pisaca kojima je on uzor?
- Kada sam na jednom naučnom skupu (2000. ili 2001) pročitao referat pod naslovom Zašto srpska književnost nema Rablea, za repliku su se javile moje dvije drage, uvažene koleginice sa tezom da ga ima i da sam to upravo ja. Negdje u to vrijeme me počela obilježavati etiketa “srpskog Rablea” i “de Sadovog postpotomka”, što i dan danas doživljavam kao kompliment veći no da sam laureat Nobelove nagrade. Dakle, nije da nema kod nas pisca kome je pomenuti genije uzor - mada ih je bilo i u prošlosti, ali nijesu tako otvoreno i ekstremno iskazivali svoje rablezijanstvo (Sterija u prozi, Sremac ili Matavulj svojim humorom, Vinaver parodijama…). Tako se vraćamo na početak vašeg pitanja: smjehotvorstvo je podjednako tabuizovano (ako ne i više!) no seksualnost, osim kada ima utilitarne ciljeve - što se može reći i za erotografiju (na primjer: može se pisati o ženskoj požudi i tjelesnim strastima, ali uz “alibi” kritikovanja i prezira istih). Zašto božanstvo Smehos plaši rigidne kulture, mračno-ozbiljne ideologije i represivna društva? Pa zato što - poput radosnog Erosa - otvara dveri nesputane slobode. Sjetimo se, jedna od najdramatičnijih sholastičkih rasprava vođena vjekovima u hrišćanskim teološkim krugovima bila je - uz onu o tome koliko anđela može stati na vrh jedne igle - na temu “DA LI SE HRIST IKADA SMIJAO”… U tom kontekstu, balkanske kulture su se sporije oslobađale patetično-namrgođenih pravila od većine zapadnih i istočnih, što se drastično odrazilo i na srpsku književnost!
Rekli ste da na srpskoj književnoj sceni dominiraju duhovno anahrone teme. Zašto je tako?
- Nikako ne zato što je srpska kultura u svojim najizvrsnijim aspektima anahrona (naprotiv!), nego zato što kulturtregeri i njene zvanične institucije forsiraju i promovišu anahrone vrijednosti i osrednjost. Uzrok tome je što su ti opskurni likovi i još opskurnije instance (tzv. strukovna udruženja, školstvo na svim nivoima, mediji, žiriji, najmoćnije interesne grupe poput one oko PEN centra itd) uglavnom mediokritetskih vidika, željni jeftinih sinekura i još jeftinijih privilegija. Čast izuzecima, ali njih je toliko malo da me to čini depresivnim: još više me deprimira činjenica da je uticaj pomenutih časnih izuzetaka marginalizovan do te mjere da gotovo i ne postoji! To stanje, na žalost, nije novo, negdje nam je to u biću same tradicije: književnost kao mali ali bitan segment cjelokupne kulturne mreže pokorno prati ovu paradigmu. Zato i imamo slučajeve “zaboravljenih” ili nepravedno zapostavljenih pisaca koji se onda postfestum (najčešće posthumno!) otkrivaju, revalorizuju i reaktualizuju… Uostalom, da nije tako moj višedecenijski književnoistorijski rad bio bi monoton i predvidiv. Prava je rijetkost kod nas da su savremenici prepoznali i afirmisali istinske vrijednosti, no srećom - rukopisi ne gore (kako je tačno zapisao Bulgakov i svojom književnom sudbinom to potvrdio!)…
Kao književni istoričar proučavali ste Đorđa Markovića Kodera, Milorada Pavića, Crnjanskog. Šta bi jedan mladi pisac mogao da nauči od ovih velikana pisane riječi?
- Isto što sam naučio i ja. Da je Književnost carstvo slobode, da treba pisati onako kako ti diktira tvoj talenat, mašta i senzibiletet (a ne književna moda ili kulturološka profitabilnost) i da je Jezik srž ove Umjetnosti (koja se ne naziva u nauci bezrazložno “umjetnost jezika” ili “umjetnost riječi”).
Ima li smisla objašnjavati Tajnu?
Roman „Itika Jeropolitika@Vuk“ ima neobičan naslov. Možete li ga pojasniti?
- Teško je pojasniti Tajnu, a pitanje je ima li smisla i pokušavati?! Jer tajna Bića, Tajna Univerzuma, tajna Smisla i TAJNA kao sveopšta suština (ne)postojanja jesu moje opsesije u ovom romanu. Ipak, na onom površinskom nivou Itika Jeropolitika je kultna emblematičko-pjesničko-esejistička knjiga srpskog baroka, a VUK je i onaj Karadžić, i VUK kao arhetip Alfa-mužjaka i VUK kao božanstvo naše stare (predhrišćanske religije). I opet se vraćamo Tajni: djeluje da nje gotovo i nema u slučaju barem jednog od pobrojanih “razjašnjenja” naslova (tj. kada je o Vuku Karadžiću riječ, jer on je kanon i svaki fragment njegovog djela i života već vijek i po detaljno je proučavan). Međutim, on je - ne samo simbolički posmatrano! - najveća tajna, da nije imao nesreću “ustoličenja” na carski tron nacionalne kulture, vjerovatno bi (i literarno i biografski) privlačio maštu najkreativnijih duhova i bio izazov ravan nekom srednjovjekovnom apokrifu.
Bonus video:
