Podgorička izdavačka kuća CID publikovala je uticajnu filozofsku studiju istoričara Hajdena Vajta, Metaistorija, prvobitno objavljenu 1973. godine u izdanju univerziteta Džons Hopkins. Ova komplikovana ali nesumnjivo fascinantna studija, iz koje u stvari proističe naslovna Vajtova kovanica, pokazuje kako se duboka struktura istorijske imaginacije otkriva u stilovima poznatih istoričara i filozofa istorije. Vajt kreće od pretpostavke da nijedna pismena istorija ne ide u skladu sa onim što se zaista dogodilo u daljoj ili bliskoj prošlosti, a o čemu treba da se sudi prema naizgled postojećim validnim istorijskim izvorima, već da sve zavisi od ideološke vizure istoričara - metaistorije - koji treba da prihvati, rastumači i, potom, prenese tu istoriju na narednu generaciju u vidu arhetipske istorijske naracije. Metaistorije nisu ukopane u prošlosti; one su nametnute na prošlost, kako bi im se dala "koherencija, kontinuitet i značenje". Metaistorije su na neki način "anticipirane" u istorijama koje pišemo.
Dakle, svako novije tumačenje stare istorije - ili istorije bliske prošlosti - treba donekle i revidirati, u najboljem ga slučaju svakako treba sagledati drugačije, jer ono nužno nije prenešeno onako kako je isprva i zapisano ili ispričano da se zaista i zbilo, a čemu istorija prevashodno treba da stremi - a to je jedinstvenoj univerzalnoj istini. Na taj način, dihotomija između jezika i istorije postaje doslovno neodrživa, dok se istorija vremenom sve više udaljava od definicije egzaktne nauke; u nekom smislu, uviđa se da se istorija jedino može tumačiti uz pomoć filozofije, inače u suprotnom ne bi uopšte mogla biti opravdana kao naučna grana. Hajden Vajt nam, stoga, stavlja na znanje da svaka istorija naznačena u naraciji najpoznatijih istoričara 19. vijeka posjeduje svoj osobeni jezik i način ekspresije.
Ovo sigurno zvuči veoma zanimljivo sa strane potencijalnog kritičkog osvrta na istoriju, međutim fakat je da je pomenutim prvijencem u novom pravcu istoriografije Vajt u stvari napravio prilično zgusnut filozofski elaborat o istorijskoj "gramatici". Ista knjiga je omogućila njenom autoru da postane vodeći praktičar naracije ili retoričke verzije konstrukcionizma. Kao što sam već naveo, Vajt insitira na tome da istorija kao nauka podbacuje u slučaju ako je njen pristup modernistički u toku objektivne rekonstrukcije prošlosti samo posredstvom izvornih dokaza.
Njena uloga pada u vodu zato jer je inkorporirani proces nadasve književnog porijekla i prije svega upliće svojstvo interpretativne naracije, dakle nešto sasvim suprotno objektivnom empirizmu ili društvenom teoretisanju. Nasuprot drugim filozofima istorije, Vajt tvrdi da naracija u istoriji ne postoji, nego da je prosto utvrđena, odnosno izmišljena, i sprovedena od strane istoričara. Što pak znači da tvorba revidirane istorije iziskuje "emplotment" - (još jedna Vajtova kovanica: niz istorijskih događaja objedinjenih u zasebnu naraciju kroz svojevrsni zaplet) - prošlosti ne samo u vidu jednog načina klasifikacije dokaza, već uz to naročito uzimajući u obzir i retoričke, metaforičke i ideološke strategije tumačenja koje upošljavaju istoričari.
Istorijsko pripovijedanje, kao i svaka vrsta pripovijedanja, primjenjuje četiri osnovna figurativna sredstva poznata kao trope. One su najčešće poznate kao četiri primarna govorna izraza: metafora, metonimija, sinegdoha i ironija, tako da se Vajtova Metaistorija doslovno služi teorijom tropa Keneta Berka kako bi analizirala istorijske naracije i filozofije istorije. S druge strane, prateći misao Nortropa Fraja iznijetu u Anatomiji krtitike, Vajt identifikuje najmanje četiri različita modusa emplotmenta: romansu, tragediju, komediju i satiru.
Dalje, oslanjajući se na teoriju "svjetske hipoteze" Stivena C. Pepera, Vajt identifikuje četiri posebne teorije istine (ili njihove kombinacije) kod istorijskih mislilaca: formizam, mehanicizam, organicizam i kontekstualizam. A potom prateći teoriju ideologije koju je razradio Karl Manhajm, Vajt pravi razliku između četiri strategije ideoloških implikacija po kojima istoričari svojim čitaocima mogu predstaviti značaj svojih izučavanja prošlosti u cilju shvatanja sadašnjice. Strategije u pitanju su: anarhizam, radikalizam, konzervativizam i liberalizam.
Istovremeno Vajtova studija - tačnije istorijat - funkcioniše na dva nivoa sistematskog istraživanja. Prvo, ona stremi analizi priznatih majstora evropske istoriografije 19. vijeka, a potom i prikazu radova najistaknutijih filozofa istorije toga perioda. Njena generalna svrha je da ustvrdi srodne karakteristike različitih koncepcija istorijskog procesa posebno naglašenog u radovima klasičnih naratora. Drugi cilj joj je da prepozna najrazličitije teorije kojima filozofi istorije toga vremena opravdavaju tokove istorijske misli. A da bi autor ostvario te ciljeve, on istorijski rad tretira onakvim kakav istorijski rad uopšteno i jeste - ukratko, kao verbalnu strukturu u obliku proznog diskursa. Ovdje, kao što Vajt i sâm priznaje, autor naginje razmatranju sigurno najkomplikovanijeg problema u modernoj (zapadnoj) literarnoj kritici, a to je problem "realističke" literarne prezentacije.
Međutim, njegov metod je nadasve formalistički. On ne pokušava da odluči je li djelo određenog istoričara bolja, ili u mnogome tačnija, hronika datih zbivanja ili segmenata nekog istorijskog procesa, od, recimo, njihovog prikaza kod drugog istoričara. Naprotiv, Vajtov cilj biće analitičko identifikovanje strukturalnih komponenti tih prikaza.
Prema njegovom mišljenju, ovakva procedura opravdava koncentrisanje na istoričare i filozofe sa radikalno suprotstavljenim gledištima ali zato specifično klasičnih dostignuća, onih koji još uvijek služe kao prepoznatljivi uzori po čijim se modelima shvata istorija: to su istoričari kao Mišle (romantički modus tumačenja istorije), Ranke (komični), Tokvil (tragički) i Burkhart (satirički), kao i istoričari filozofije poput Hegela, Marksa, Ničea i Kročea. Razmatrajući djela ovih mislilaca, a i drugih njihovih savremenika, Vajt se usredsređuje na one slučajeve koji predstavljaju najprecizniji pristup prilikom izučavanja istorije.
Između ostalog, poanta ovoga problema jeste pitanje znanja - kako je moguće "znati" prošlost? Iako Vajt zaključuje da je istorija prije svega literarna naracija o prošlosti, odnosno književna kompozicija podataka oblikovanih u naraciju gdje istoričar na svoju ruku kreira značenje o prošlosti, on u uvodu napominje da su pojedini mislioci 20. vijeka - Valeri, Hajdeger, Levi-Stros, Sartr i Fuko - iskazali ozbiljnu sumnjičavost na račun validnosti istorije, ukazavši na fiktivni karakter istorijskih rekonstrukcija, izazivajući pritom tvrdnje istorije da bude uvrštena među ostale nauke.
Vajt nije siguran da li četiri njegove strategije tumačenja istorijskih pojava iscrpljuju sve mogućnosti koje postoje u jeziku. Ali on zato, i pored konstantne potrage za univerzalnim jezikom istorije, tvrdi da mu njegova tipologija tumačenja dozvoljava da objasni ugled koji su uživali istoričari i filozofi istorije u različitim periodima misli ekstenzivno burnog 19. vijeka.
Bonus video:
