Prije tačno devedeset godina rođen je u Tifilisu (današnji Tbilisi) jedan od najmaštovitijih svjetskih filmskih stvaralaca i svakako najblistaviji filmski talenat sovjetske epohe, Sergej Josifovič Paradžanov.
Tvorac antologijskih filmova (Sjenke zaboravljenih predaka, Boja nara, Legenda o Suramskoj tvrđavi) od ranog djetinjstva je bio inspirisan gruzijskim, jermenskim, ukrajinskim i azerbejdžanskim bajkama, legendama i običajima. Kao mladić svirao je violinu, potom pohađao koreografsku školu, a onda i Muzički konzervatorijum u Tbilisiju. Poslije završetka Drugog svetskog rata upisao je režiju na moskovskom Institutu za film u klasi Igora Savčenka (reditelja filmova”Harmonika”, ”Taras Ševčenko”) gdje je diplomirao s kratkim filmom ”Moldavska priča”.
Na poziv Aleksandra Dovženka (“Poema o moru”, ”Zemlja”, ”Ščors”…) otišao je da stvara u Ukrajini, radeći takođe, u tom periodu dokumentarne i kratke igrane filmove. Tada je nastalo njegovo čuveno ostvarenje "Sjenke zaboravljenih predaka" (1964) prema povijesti Mihaila Kocjubinskog. Sa oslanjanjem na ukrajinski folklor, ovaj flim je posegao za uspješnim romantičarsko-ekspresivnim rješenjima u oblasti boje, montaže, postavljanja kadra, muzike. Film je sa oduševljenjem primeljen u svijetu pa su uslijedile nagrade na festivalima: za najbolju režiju na Međunarodnom festivalu u Mar-del-Plati,1965; pehar na Festivalu festivala u Rimu iste godine; nagrada Britanske fimske akdemije za najbolji strani film, takođe 1965.
”Sjenke zabravljenih predaka” ovjenčane su nagradom Sveza na filmskom festival u Kijevu, ali je u zvaničnim krugovima Paradžanov tim filmom stekao reputaciju ”formaliste” što u Sovjetskom Savezu nije bila samo estetska kategorija. Paradžanova je film ”Sjenke zaboravljenih predaka” lansirao u orbitu svjetske kinematografije, ali i izazvao i podozrivost sovjetskih vlasti, tako da je njegov sljedeći film ”Kijevske freske” dočekan na nož. Za sljedeće ostvarenje ”Boja nara” (1968) optužen je za buržoasku dekadenciju, estetski hermetizam, nacionalizam, amoralnost, homoseksualizam, tako da je veliki reditelj bio prinuđen na stvaralačku apstinenciju. Film ”Boja nara” snimljen je u jerevanskom studiju 1967, a priča je o jermenskom pjesniku Sajat-Novi. Lišen dijaloga i fabule, film je sačinjen od nekoliko minijatura od kojih je svaka sastavljena od pomalo čudnih, i pomalo zagonetnih kadrova-metafora.
Dolazi 1973. godina. Paradžanova hapse pod optužbom da je silovatelj i biva osuđen na zatvorsku kaznu od pet godina u koloniji strogog režima. Za njegovo oslobođenje iz zatvora zalažu se ugledni kulturni stvaraoci iz svijeta, a slavni francuski pisac Luj Aragon se lično obraća tadašenjem generalnom sekretaru CK KP Leonidu Brežnjevu i nakon toga režisira oslobađaju iz tamnice 30. decembra 1977.
Poslije izlaska iz kažnjeničke kolonije, Pradžanov počinje da radi u studiju ”Gruzija Film” u Tbilisiju u kome zajedno sa Davidom Abašidzeom snima “Legendu o Suramskoj tvrđavi” (1984), a dvije godine kasnije (1986) snima dokumnetarac “Arabeska na temu Pirosmana”. Godine 1988, filmski oživljava bajku Mihaila Ljermontova “Ašik-Kerib”. Od 1980. on se aktivno bavi kolažima, crtežima, instalacijama. Prvi ”zgusnuti filmovi”, kako je režiser nazivao svoje kolaže, počeli su da se pojavljuju još sredinom pedesetih godina prošlog vijeka i postepeno su dobijali sve više detalja, širili se od opširnih kompozicija do pedantno sačinjenog mozaika.
“Sergej Paradžanov nije imao slobodnog vremena. Kod njega je umjetnost bila nagon i instinkt u isti mah, a ne potreba, želja, mogućnost ili posao. Poklanjao je umjetnički smisao svemu što ga je budnog okruživalo i sa čim je ulazio u bilo kakvu interakciju. Taj umjetnički smisao nije izmišljao, i lijepio običnim događajima. Tamo ga je nalazio i samo je ukazivao na njega, praveći predstavu. Kao u snovima. Apsolutno sve može biti viđeno i doživljeno na način umjetnosti. Ljepota je tu, samo je treba primijetiti i pridati joj dostojnu pažnju, u najmanju ruku jednaku pažnji koju čovjek posvećuje praktičnom odnosu sa svijetom koji ga okružuje: ‘koferi se pretvaraju u slonove, zatim se slonovi pretvaraju u kofere’ - riječima slika Sergej Paradžanov. Svijet bi bio (je) mnogo ljepši, ako mi ne bismo bili (nismo) ponavljači nego smo nadahnuti, u svakodnevnim obavezama, rutini, odgovornostima, ponavljanjima. A kamoli u slučajevima koji direktno prizivaju nadahnućâ. Ako je svijet umjetničko djelo (i ako nije) svi možemo da budemo umjetnici, ali i statisti i gledaoci. I slušaoci. I mislioci”, zapisuje u svom eseju “Biti Sergej Paradžanov”, Dragan Ilić.
Uradio je i više od 800 likovnih djela, a izrada lutaka je postala njegova opsesija. Tokom svog života, Paradžanov je snimio malo filmova: četiri dugometražna igrana i deset kratkometražnih i dokumentarnih. Ali ono što je iza njega ostalo - dovoljno je da obilježi cijelu epohu.
Paradžanov je pisao i scenarija i bio je scenograf za nekoliko pozorišnih predstava. Gdine 1989. pristupa snimanju filma ”Ispovijest” koji je treblo da bude režiserova autobiografija, ali ga, nažalosrt nije dovršio. U maju te godine u Tbilisu umire njegova sestra Ana, pa je snimanje filma bilo prekinuto. A nekoliko mjeseci nakon Anine smrti, Sergej Josifovič se razbolio od raka pluća. Operisan je u Moskvi, ali se njegovo stanje nije popravilo. Na poziv Vlade Francuske odlazi na liječenje u Pariz, ali se nažalost ispostavilo da je bolest bila neizlječiva. U julu 1990. Paradžanov umire u Jerevanu. Sahranjen je na Panteonu genija jermenskog duha pored Arama Hačaturjana i Vilijama Sarojana i drugih velikana umjetnosti i nauke Jermenije.
Priznanja i počasti
Sergej Paradžanov je narodni umjetnik Ukrajine i Jeremenije. Godine 1986. njegov film ”Legenda o Suramskoj tvrđavi“ dobio je specijalnu ngaradu žirija na Međunarodnom fimskom festivalu u Troji, dok je 1989. žiri Međunardnog festivala u Istambulu dodijelio specijalnu nagardu njegovom filmu “Ašik-Kerib”, da bi godinu dana kasnije ta filmska bajka bila udostojena sa tri nagrade istovremeno: “Nika” u nominaciji “najbolji film”,”najbolji režiser” , “najbolji rad scenografa”.
Posthumno mu je dodijeljena nagradu “Ševčenko” - Ukrasjinske SSR ”za film “Sjenke zaboravljenih predaka”. Godine 1993. u Moskvi je priređena prva samostalna posmrtna izložba Paradžanovljevih likovnih radova. Dvije godine kasnije otvoreno je Moskovsko umjetničko pozorište koje nosi ime Sergeja Paradžanova. U Kijevu je 1997. ustanovljen Fond Sergeja Paradžanova, a na lokaciji filmskog studija”Dovženko“ otkriven mu je spomenik. UNESKO je 1999. godinu proglasio “Godinom Paradžanova”.
Filmovi o režiseru i slikaru
Režiseru i slikaru je posvećen niz dokumentarnih filmova kao što su “Bobo” režisera Marine Mkrtčjan i Aresen Azatjan, zatim dokumenrac “Sergej Paradžanov” Fatosa Lambrinosa iz Grčke.
Velikom filmskom stvaraocu odužili su dokumentarcem ”Paradžanov. Partitura Hrista do-mažor“ Jurij Iljenko, zatm Patrik Kazals iz Francuske filmom ”Sergej Paradžanov”, Aleksandr Kajdanavoski filmom ”Maestro“, režiser Jevgenij Tatarec ”Pozorište Paradžanova”, ”Noć u muzeju Paradžanova” Romana Balajana. Prošle, 2013, održana je premijera biografskog filma Jelene Fetisove i Serža Avedikjana pod naslovom ”Paradžanov“, koji je ušao u širi izbor za Oskara u nominaciji “najbolji film na stranom jeziku”.
Bonus video:
