Iako je povod za ovu javnu tribinu analiza nedavno održanih izbora u Njemačkoj i sagledavanje evropske dimenzije postignutih rezultata, meni je pripao zadatak da napravim uvod, pretežno istorijsko-kulturnog karaktera, u našu večerašnju, rekao bih, fascinantnu temu o odnosu Evrope i Njemačke.
Pokušaću, najprije, da podsjećanjem na dva velikana njemačke literature, na dvije nacionalne vizije, ukažem na neke tokove njemačkih istorijskih iskušenja, pretvorenih u nacionanu samosvijet, kojima današnja demokratska i prosperitetna Njemačaka itekako duguje.
Veliki njemački pjesnik Hajnrih Hajne je ovako pjevao 1844. g. “Rusima i Francuzima pripadaju teritorije, Englezima pripadaju mora, a nama kraljevstvo u vazduhu, nesporna teritorija snova“. Dok je Hajne pisao ove redove, Njemačka je postojala u snovima.
Nešto manje od tri decenije nakon Hajneovog sna biće proklamovana država pod imenom Njemačka. Dakle, ujedinjena Njemačka je istorijski gledano, nastala kasno, čak poslije Italije koju je italijanska politička elita na čelu sa Kavurom proklamovala 1861. u Torinu. Ali samo sedam godina nakon osnivanja Njemačke, njen lider Bizmark će na Berlinskom kongresu 1878. voditi glavnu riječ.
Njemačka Evropa ili evropska Njemačka
Jedan vijek poslije Hajneovih stihova, slavni pisac Tomas Man će u Americi gdje je pobjegao od nacističke diktature, saopštiti istorijsko raskršće, zapravo dramatičnu nacionalnu dilemu svoje zemlje ovim pitanjem: “Njemačka Evropa ili evropska Njemačka“? San Tomasa Mana o evropskoj Njemačkoj podrazumjevao je poraz Hitlerove vizije njemačke Evrope, nasljednice pangermanskog rasizma.
2013. godine sasvim sigurno postoji evropska Njemačka. Ali ako se Evropa u nekim oblastima, prije svega u ekonomsko socijanoj sferi i rigoru finansijske discipline donekle germanizuje, bilo bi to dobro i za samu Evropu
Osmišljavajući moguće istorijske tokove svoje zemlje, Tomas Man je bez sumnje imao u vidu i iskustava njemačke republike Vajmar, zapravo - tragediju jedne demokratije. Da podsjetim, Republika Vajmar (ime je dobila po rodnom gradu Getea u kome je 6. februara 1919. zasijedala konstitutivna skupština) je trajala između njemačkog poraza u Prvom svjetskom ratu i ustoličenja Hitlera 1933. Poraženo militarno njemačko carstvo je zamjenjeno autentičnom demokratskom republikom koju su garantovae ne samo nove institucije - ustav, podjela vlasti između parlamenta, predsjednika, vlade - već i demokratska politička elita, pretežno iz Socijaldemokratske stranke. Pored osvojene, istina, mlade demokratije smatra se da tada nije bilo zemlje u Evropi koja se po broju izvanrednih romanopisaca, pjesnika, slikara, muzičara, arhitekata, filozofa, naučnika, glumaca mogla mjeriti sa Vajmarskom Njemačkom. Paradoksom (i prevarom) istorije demokratija je vremenom gubila bitku sa najreakcionarnijim elementima društva, da bi u kontekstu sve češćih ateneta, rastućeg haosa, pobjedio mrak Hitlera, nacizma, rasizma, ludilo pretenzije osvajanja Evrope i svijeta.
Uoči neminovnog poraza nacizma, Tomas Man se, dakle, pita - moželi se još sanjati evropska Nemačka. Ili da li će se osvojiti sloboda kao “spoznata nužnost” – da to kažemo jednom od bazičnih definicija Hegela, velikana istorije filozofije.
Ali, kako to biva, istinski, pragmatski početak izgrađivanja evropske Njemačke nije čekao pjesnika ili filozofa nego državnika.
Ta istorijska uloga je pripala velikom njemačkom političaru Konardu Adenaueru u teškim vremenima poslije Drugog svjetskog rata, kada je zemlja bila podijeljena, zapravo kažnjena na dvije državne cjeline, kontrolisanim suverenitetom, podijeljenim Berlinom, čiji će zid predstavljati više od četiri decenija epicentar gvozdene zavjese između dva politička svjetska bloka.
Podjela Njemačke i Evrope
Istorija je ponovo podijelila Njemačku. I Evropa je tada ideološki – vojno podijeljena na zapadnu i istočnu. Ipak, podijela Njemačke na dvije države, na dvije sfere uticaja je bila mnogo dramatičnija. Savezna republika Njemačka je ozvaničena 1949. spajanjem njemačkih zona pod okupacionom kontrolom Francuza, Britanaca i Amerikanaca. Iste godine teritorija pod sovjetskom okupacijom je proglašena državom pod imenom Njemačka demokratska republika. Negdje u tom periodu, ostala je zabilježena brutalno direktna poruka Petra Abrasinova (nadležnog sovjetskog ministra za DDR) zapadnim kolegama: ”Vi se bavite vašim Njemcima, mi ćemo našim Njemcima”.
Građenje evropske Njemačke sa vladom u Bonu počinje, dakle u traumatičnim poslijeratnim godinama pragmatskom politikom kojom je najprije obnovljena porušena zemlja, sve to uz poštovanje američko-savezničkih geopolitičkih koordinata. Vlade u Bonu i Parizu su započele veliko istorijsko izmirenje dvije države. Francuska i Njemačka su prije toga, u samo nekih 70 godina vodile tri velika međusobna rata koji su počinjali 1870, 1914, 1940.
Francusko-njemačko izmirenje je predstavljalo i odlučujući impuls za početak izgradnje evropske integracije, ekonomske na samom startu, kasnije mnogo šire, sve do današnjeg institucionalnog identiteta Evropske unije. Ovaj početak evropske integracije je bio u isti mah pragmatičan i politički diskretan. Prva integracija pet evropskih zemalja predvođenih Francuskom i Njemačkom je počela u oblasti uglja i čelika. Smatra se da je tada malo ko i primjetio početak evropske zajednice. Francuska i Njemačka koje geografijom i snagom predstavljaju srce Evrope, postale su motor evropske integracije. To su ostale i do današnjeg dana. Francuski predsjednici i njemački kancelari su glavni protagonisti evropskih procesa, dakle veliki evropski tandemi - De Gol i Adenauer, D'Esten i Šmit, Miteran i Kol, Merkel i Sarkozi – sada Oland.
Pod zapadnim, prije svega američkim bezbjednosnim kišobranom, uz značajnu, takođe američku ekonomsku pomoć Njemačka smanjene teritorije i suverenosti, je iskoristila svoju šansu. Nije je trebalo da prođe mnogo vremena da se Njemačka, ne samo ekonomski konsoliduje, već u prvim decenijama nakon rata započne svoj “ekonomski bum“, polako ali sigurno prestižući ostale evropske zemlje.
Ali dok je Savezna republika Nemačka ostvarivala svoj demokratski i ekonomski rast, Demokratska republika Njemačka je bila duboko inkorporirana u sumornu realnost sovjetskog bloka. Ubrzo nakon osnivanja NATO Savezna republika Njemačka je postala članica tog vojnog saveza, dok je komunistička Istočna Njemačka postala članica protivničkog vojnog saveza, Varšavskog pakta. Građani Demokratske republike Njemačke su mogli tokom odmora putovati samo u “bratske” zemlje Varšavskog pakta.
Kolaps komunizma
Brzina pada komunizma i kolaps Sovjetskog saveza su iznenadile svijet, pa i one koji su se profesionano bavili predviđanjem procesa u istočnoj Evropi i u SSSR-u. Istorija je ponovo dobila na ubrzanju. Radilo se o svojevrsnom geopolitičkom zemljotresu. Epicentar je ponovo bio Berlin. Pad Berlinskog zida 9. novembra 1989. je označio novu, veliku stranicu evropske istorije. Pad zida u Berlinu su mladi u Mađarskoj, Poljskoj, Čehoslovačkoj vidijeli kao jedinstvenu šansu za osvajanje njihovih sloboda. Bila je to političko - kalendarska anticipacija kraja vijeka kome je po ratnom nasilju svjetskih razmjera, masovnim razaranjima i zločinima, ideološkom fanatizmu bilo teško naći upoređenja u istoriji.
Ni najmaštovitiji filmski režiseri bi vjerovatno teško mogli napraviti tako uzbudljiv film koji bi bio ravan onome koji se u sovjetskom lageru dešavao iz dana u dan te burne 1989.
Novim ubrzanim dinamikama na međunarodnom planu ponovo su dramatično otvorena pitanja prava naroda, očigledno sve to u novom kontekstu preraspodijele moći na globalnom nivou.
Nakon kraja međunarodnog sistema Jalte i pada zida i podizanja gvozdene zavjese, jedno od velikih geopolitičkih pitanja tog novog svijeta je glasilo: nastavak dvije Njemačke ili ujedinjenje Zapadne i Istočne Njemačke? Pitanje je podijelilo mnoge, pa u samoj Njemačkoj. Svojevremeno je Nikita Hriščov nastojao da bude jasan ovim riječima: “Granice između dvije Njemačke su ratom zacrtane i samo ih jedan rat može mjenjati”. A samo nekoliko meseci prije rušenja berlinskog zida Honeker, posljednji lider komunističke Istočne Njemačke je izjavio: “Zid će postojati kroz 50, a i kroz 100 godina”.
Ni najmaštovitiji filmski režiseri bi vjerovatno teško mogli napraviti tako uzbudljiv film koji bi bio ravan onome koji se u sovjetskom lageru dešavao iz dana u dan te burne 1989. Recimo, samo mjesec dana prije rušenja Berlinskog zida, dakle 7. oktobra u na trgu Revolucije u Istočnom Berlinu se proslavljala 40. godišnjica osnivanja Demokratske Republike Njemačke. Na počasnoj bini pored Gorbačova i domaćina Hokenera stajali su komunistički lideri - rumunski Čaušesku, bugarski Živkov, poljski Jeruzaleski, češki Jakeš… Oni tada nisu znali da će za koji mjesec doživjeti politički poraz, neki odlaskom u zatvor, neko kao Čaušesku okrutnom likvidacijom. Paralelno, na cestama su kolone trabanta (auta istočnonjemačke proizvodnje, užasno loša kopija fijata 600) u kojima su Istočni Njemaci odlazili u Prag ili u Budimpeštu gdje su u ambasadama Zapadne Njemačke tražili i dobijali vize. Njemačko komunističko rukovodstvo je smijenilo Honekera 18. oktobra, u nastojanjima da se makar u posljednji čas prikažu reformatorima. Za tako nešto bilo je veoma kasno. Već 9. novembra zid između dva Berlina je bio demoliran.
Ujedinjenje i nedoumice
Tema potencijalne reunifikacije Njemačke je dobro zamislila tada vodeće evropske državnike, na čelu sa Miteranom i Tačerovom. Tim povodom ispoljene su podijele u političko-kulturnoj javnosti Evrope, pa i u samoj Zapadnoj Njemačkoj. U nekim slučajevima rezeve su dolazile iz neophodnog opreza i sagledavanja posljedica, a negdje se radilo i o reprodukovanju germanofobije.
Nedavno publikovani, izuzetno zanimljivi dokumenti britanskog Foreign Office o tom periodu ukazuju na ozbiljne rezerve francuskog predsjednika Miterana, pa i britanske premijerke Tačer prema namjeri njemačkog ujedinjenja. Italijanski premijer Đulio Andreoti je izavao diplomatsku krizu između Bona i Rima svojom na prvi pogled šalivom izjavom: “Mnogo mi je draga Njemačka da bih volio da nekako ostanu dvije”.
I poslije 40 godina od kraja Drugog svjetskog rata njegove sile pobjednice SSSR, SAD, Francuska i Velika Britanija su smatrale da treba i dalje, pa i nakon pada Berlinskog zida, da se pitaju o sudbini Njemačke.
Miteran je nakon pada zida neočekivano posjetio Istočni Berlin da bi sa tamošnjom komunističkom nomenklaturom razgovaro i neposredno čuo njihovo mišljene o dramatično otvovrenim pitanjima.
Iz objavljenih dokumenata proizilazi da je Mitaran u jednom trenutku saopštio Tačerovoj: “U zamjenu za moguće ujedinjenje moramo Njemačkoj oduzeti atomsku bombu’“. Njemačka, naravno, nije imala atomsku bombu, a Miteran je očigledno mislio na njemačku marku, simbol njemačke ekonomske dominacije u Evropi. Dakle, u ovom neobičnom pregovaranju tipa do ut des – jedna od kompezacija za njemačko ujedinjenje bilo je odustajanje Njemačke od marke kao nacionane valute i uvođenje zajedničke evropske valute – euro. S druge strane, sovjetski lider Gorbačov, rodonačelnik glasnosti i perestrojke, je vrlo prizemno od vlade u Bonu tražio (i dobio) pozamašne novčane kompezacije za povlačenje sovjetskih vojnih trupa iz Istočne Njemačke.
I u samoj Njemačkoj neki vodeći intelektualci, prije svega Ginter Gras, ali i Jirgen Habermas, su bili protiv ujedinjenja, makar u tom trenutku, navodeći da se time traumatično otvaraju problemi – “povratka istoriji” i ”njemačkog pitanja”.
A engleski istoričar A.J. Tejlor je ustvrdio “da samo podijeljena, Njemačka može biti slobodna”. Zanimljivo je da su tada njemački opozicioni lideri, kasnije protagonisti crveno-zelene vladine koalicije, Šreder i Fišer izkazivali ozbiljne rezerve prema politici njemačkog ujedinjenja.
Dok su zapadne savezničke države i Sovjetski savez (već u dubokoj agoniji), kao i evropski i njemački intelektualci uz dileme opservirali mogućnost njemačkog ujedinjenja - kancelar Helmut Kol nije htio da propusti voz istorije. Kol je bio odlučan za se ostvari njemačko ujedinjenje, i to što prije. U tome je uspio za nekih 11 mjeseci, poslije teških pregovora sa Miteranom, Tačerovom, Gorbačovim, Bušom (seniorom)....
Njemačka je 3. oktobra 1990. slavila svoje ujedinjenje.
Ostalo znamo kako je išlo.
Modell Deutschland
Dakle, danas, evropska Njemačka? Svakako. Ali precizirajmo – Njemačka prva u evropskom razredu. Razumije se, najprije po ekonomiji, ali ništa manje i u demokratsko – pravnom funkcionisanju. U periodu globalne krize i krize evrozone Njemačka je jedina zemlja koja je bilježila ekonomski uspon po svim parametrima. Tradicionalni pojam patriotizma je u Njemačkoj pomjeren novim određenjima – “ustavni patriotizam”, “ekonomski patriotizam” sve to jednako dostojno modernih ideala. (Pod pritiskom javnosti njemački predsjednik je prije nekoliko godina podnio ostavku zbog sumnjivog kredita za koji se nikada nije dokazalo da je bio nelegalan. Popularni ministar odbrane je podnio ostavku jer se utvrdilo da je prepisao dio doktorske disertacije.)
Modell Deutschland podrazumjeva spoj produktivne tržišne ekonomije i socijalne države u isti mah. Uslov za jedno i dugo jeste poštovanje rigirozne finansisjke discipline. Gerhard Šreder je strukturalnim reformama 2003. uspješno realizovao prilično radikalnu reformu socijalne države. Merkelova je nastavila sličnim pravcem. Radi se o kontinuitetu uspona i traženja optimalnih rješenja, pa se povodom njemačkog ekonomskog čuda treba vratiti mnogo nazad, pomenuti Ludviga Erharda, tvorca ekonomskog buma i njegovo poimanje kapitalizma ne kao klasne borbe, već šanse da građani ličnim standardom osjete dobrobit progresa.
Ako se vratimo našoj temi Njemačke i Evrope danas - otvorili bismo mnoga pitanja složenog funkcionisanja evropskog demosa, mnoge nesporazme, stvarne a i potencijano nove. Dakle, teme eura, evrozone, evrobonda, evropskog Fonda za finansijsku stabilnost, i mnoga druga važana pitanja zajedničkog funkcionisanja i kolektivne odgovrnosti. Njemačko insistiranje na finansijskoj disciplini, na transparentnim bilansima država članica, na “evropskoj zajednici odgovrnih” nije uvjek najbolje shvaćeno. Neke zemlje iz različitih razloga ne žele njemačke recepte, dok dio njemačkih građana ne želi nekontrolisanu evropsku solidarnost koja bi Njemačku pretvorila u neku vrstu “evropskog bankomata”.
Iskustva pokazuju da se problemi u funkcionisanju Evropske unije uvjek nekako prevazilaze. Ostaju zajednički interesi država članica, pa i Njemačke za održavanje i dalji razvoj Evropske unije. Dakle, i onda kada se događaju konfrontacije, pa one uz ne uvjek najsrećnije istorijske analogije. Recimo, politički krugovi u Atini na njemačko uslovljavanje kreditne pomoći poštovanjem finansijske rigoroznosti prigovaraju da Grčkoj još nije isplaćena ratna šteta iz Drugog svjetskog rata. Ili kada Njemačka i Rusija zaključe ugovor o izgradnji Nord Stream, zajedničkog baltičkog gasovoda (kojim se zaobilazi Poljska) jedan poljski minister je javno izjavio da sve podsjeća na njemačko-ruski sporazum Ribentrop – Molotov iz 1939. Aveti prošlosti se, dakle, ponekad javljaju, makar se radilo o najblaže rečeno neodmjerenim izjavama kojima se forsiraju neodržive istorijske analogije.
Recimo na kraju da je rekonstruisani Berlin danas kosmopolitski grad, po modernosti pretenduje da u 21. vijeku bude ono što je u dužem periodu predstavljao Pariz.
Dakle, 2013. godine sasvim sigurno postoji evropska Njemačka. Ali ako se Evropa u nekim oblastima, prije svega u ekonomsko socijanoj sferi i rigoru finansijske discipline donekle germanizuje, bilo bi to dobro i za samu Evropu. Time ne bi bila narušena već citirana težnja i nada Tomasa Mana.
Nova Njemačka u staroj Evropi je dobra formula, svojevrsna simbioza koja se nastavlja sa benefitima za sve strane na starom kontinentu. Naravno, istorija se nastavlja...
Rezerve povodom ujedinjenja
I u samoj Njemačkoj neki vodeći intelektualci, prije svega Ginter Gras, ali i Jirgen Habermas, su bili protiv ujedinjenja, makar u tom trenutku, navodeći da se time traumatično otvaraju problemi – “povratka istoriji” i ”njemačkog pitanja”. A engleski istoričar A.J. Tejlor je ustvrdio “da samo podijeljena, Njemačka može biti slobodna”. Zanimljivo je da su tada njemački opozicioni lideri, kasnije protagonisti crveno-zelene vladine koalicije, Šreder i Fišer izkazivali ozbiljne rezerve prema politici njemačkog ujedinjenja.
(Izlaganje na javnoj tribini u Podgorici “Evropa poslije njemačkih izbora”)
Bonus video:
