Sloboda je ključna riječ

Gotovo da nema ideologije, kako god nakaradna bila, uz koju se ne vezuje ime nekog velikog pjesnika, ili filozofa. Od Paundovog fašizma do Sartrovog maoizma...

Mogla bi se navesti mnoga imena u prilog tvrdnji da je, ipak, anarhizam najprirodniji svjetonazor za umjetnike. (Dadaizam je bila najmoćnija „tačka susreta“.) Ipak, evo nekoliko poznatih ili manje poznatih imena koja bi zasigurno išla u prilog tezi o „prirodnom savezništvu“ anarhizma i umjetnosti.

Pobunjeni pisac

• Tolstoj, grof Lav Nikolajevič (1828 – 1910), genijalni ruski pisac, autor romana “Ana Karenjina” i “Rat i mir”. Pored romana i pripovijesti, grof Tolstoj, izdanak jedne od najcjenjenijih ruskih familija, pisao je i filozofsko-religiozne radove. Tolstoj je, inspirisan anarhističkim mišljenjem, u zrelim godinama pokušavao da spoji hrišćanstvo (koje je Tolstoj odvajao od djelovanja Crkve) i anarhizam, kreirajući jedan od vrlo specifičnih rukavaca u anarhizmu – hrišćanski anarhizam. Anarhisti su prilično cijenili njegovu misao, a što je o tome mislila Ruska pravoslavna crkva možda najbolje govori podatak da je veliki pisac, “gorostas iz Jasne Poljane”, pred kraj života bio - ekskomuniciran iz Crkve. Ruska pravoslavna crkva ni do danas nije povukla akt o njegovom isključenju iz eklezijalne zajednice. Tolstojevi stavovi o pedagoškom radu takođe su bili bliski anarhizmu i djelimično inspirisani njime.

• Bej, Hakim (1945), rođen kao Piter Lemborn Vilson, pisac, kultni teoretičar, pjesnik koji sebe definiše kao „ontološkog anarhistu“. Hakim Bej je tvorac TAZ koncepta (Temporary autonomous Zone - Privremene autonomne zone). Pod ovim Hakim Bej podrazumijeva neformalna okupljanja, gej druženja, anarhističke konferencije, rejvove i sve socijalne koncepte koji, makar privremeno, poništavaju postojeći, manipulativni društveni poredak. Ovaj harizmatični teoretičar proučavao je i opuse Šarla Furijea i Fridriha Ničea, ali i sufizam i drevnu keltsku kulturu. Jedan od najintrigantnijih mislilaca našeg doba.

• Rid, Herbert (1893 – 1968), slavni i značajni britanski kritičar, suptilni pjesnik, autor uticajnih knjiga, jedan od ključnih teoretičara moderne umjetnosti. Ono što se manje zna je da je Rid bio i uvjereni anathist, i to ne samo “salonski anarhist” kao su neki objašnjavali njegov politički stav, već i pisac nekoliko knjiga jasnog anarhističkog usmjerenja. U njegovoj koncepciji – umjetnost, filozofija i anarhizam su se neodvojivo preplitali na uzbudljiv i plodonosan način. Bio je profesor pjesništva na Harvardu i rukovodilac Nacionalne galerije u Vašingtonu, počasni doktor na brojnim univerzitetima, a godine 1953. dobio je i plemstvo. Tako da je uz Kropotkina (i grofa Tolstoja) jedan od rijetkih anarhista koji je imao i formalno plemićko zvanje. “Umjetnost danas”, “Umjetnost i društvo”, “Umjetnost i otuđenje” neka su od njegovih mnogobrojnih djela u kojima na elegantan način zastupa evolucionistička stanovišta i poglede u razvoju umjetnosti. “Prava umjetnost je uvijek u intimnom odnosu s mentalnom klimom svoga vremena”, vjerovao je Rid. Zanimljivo je da, iako je Ridova litaratura bila vrlo prisutna na izdavačkoj sceni SFRJ u pedesetim i šezdesetim godinama prošloga vijeka, svi priređivači i pisci pregdovora uporno su izbjegavali (ili im je to sugerisano) da spomenu njegova anarhistička uvjerenja. Taj dio Ridovog angažmana obično bi bio pokriven nekom uzgrednom formulacijom tipa “bavi se i promišljanjima nekih društvenih fenomena”.

• Kami, Alber (1913 – 1960), veliki francuski pisac, jedan od najmlađih nobelovaca, autor kultnog “Stranca”, spada u red najuticajnijih književnika, ali i filozofa druge polovine XX vijeka. Autor je brojnih eseja i filozofskih tekstova, od kojih je najpoznatiji “Miz o Sizifu”. Ono što je, ipak, manje poznato je da je Alber Kami bio ne samo simpatizer anarhizma, već i pisac brojnih tekstova koji su afirmisali anarhistička načela od kojih je neke objavljivao i u anarhističkim časopisima. Valjda je to bilo sasvim prirodno za nekoga ko je napisao “Pobunjenog čovjeka”.

Hroničar sramnog suđenja

• Šan, Ben (1898 – 1969), američki slikar litvansko-jevrejskog porijekla. Bio je vrlo naklonjen anarhizmu i uopšte, socijalno kritičkom angažmanu. Bio je dječak kad se njegova porodica preselila u Ameriku. Godine 1927. putuje po Evropi i fasciniran je njemačkim ekspresionizmom. Po povratku u SAD, u vrijeme depresije, postaje slikar koji ostavlja možda i najsugestivnije i najpotresnije svjedočanstvo o tom vremenu. Bavio se i zidnim slikarstvom, drugovao sa Dijegom Riverom. Godine 1931 – 32. radi ciklus slika posvećenih slučaju Saka i Vancetija koje će ga proslaviti širom svijeta. Ovo montirano suđenje je izazvalo burne priteste na svim kontinentima - američke vlasti osudile su na smrt dvojicu italijanskih anarhista iako je i laiku bilo jasno da nemaju ništa sa ubistvom za koje su osuđeni.

• Vivankos, Migel Garsija (1895 – 1972), jedna od najneobičnijih biografija među španskim anarhistima. Ratnik i slikar naivac, čiji radovi već decenijama krase kolekcije koje su pripadale i takvim javnim veličinama poput Fransoa Miterana, Davida Rotšilda, Helene Rubinštajn ili božanstvene Grete Garbo. U mladosti se zainteresovao za politiku i radikalne političke teorije, ali protivnik je nasilja i “pistolerosa”. Garsija Vivankos u španskom građanskom ratu predvodi jednu od jedinica u bitkama oko Ueske (gdje je ranjen Džordž Orvel), a kasnije, budući da je iskazao hrabrost i vojnički talenat, u brojnim operacijama predvodi jednu od većih jedinica (126. brigada, 25. divizija). Nakon španskog građanskog rata, emigrira u Francusku, gdje je interniran u Verne-le-Beins. Kada Francuska potpada pod višijevski kvislinški režim, Vivankos se priključje francuskom Pokretu otpora, gdje će njegova hrabrost, ali i ratno iskustvo itekako biti od koristi. Po završetku rata, Vivankos ostaje da živi u Parizu. Počinje da slika, radi gradske pejzaže koje prodaje američkim vojnicima. Kada je otkrio svoj talenat, krenuo je i korak dalje: uskoro počinje da radi slike uljem na platnu. Godine 1947. otkriva ga jedan mnogo slavniji Španac u Parizu. Radovi Vivankosa toliko su se svidjeli Pablu Pikasu, da je pomogao da se organizuje njegova prva samostalna izložba (1948, galerija Mirador, Pariz), što će ovog anarhistu i ratnika preporučiti najuticajnijim galeristima. I ne samo njima, već i ključnim kritičarima: Andre Breton euforično pozdravlja njegovu umjetnost.

Vigo, Fasbinder, Louč

• Vigo, Žan (1905 – 1934), genijalni francuski filmski režiser, autor čija je prerana smrt prekinula jednu od najobećavajućih karijera u svjetskoj kinematografiji. Njegov otac je bio čuveni francuski anarhista i novinar koji je pisao pod pseudonimom Migel Almereida; kada se založio 1917. za sklapanje mira sa Njemačkom biva odveden u zatvor i tamo ubijen pod nerazjašnjenim okolnostima. Vigovo djetinjstvo će tako biti provedeno u siromaštvu, sa stigmom da je “sin izdajnika” i sa osjećajem da je izopšten iz društva. Nakon što se školovao u instituciji koju je kasnije opisao u Zero de conduite, Vigo oboljeva od tuberkoloze i odlazi u Nicu da se liječi. Tast mu pozajmljuje pare za kameru, i on u saradnji sa Borisom Kofmanom snima izuzetni A propos de Nice. Kritičar Aleksandar Bečanović piše: ”Anarhistički elementi u Vigovoj poetici posebno će doći do izražaja u Zero de conduite, filmu koji je – što svojim formalnim prosedeima, što anti-autoritarnim poentama – odmah naišao na cenzuru, pa je i bio zabranjen za prikazivanje sve do 1945. Gaumon za koji je Vigo radio Zero de conduite, u namjeri da smiri mladog režisera, nudi mu nimalo inventivni scenario. Vigo prihvata, i ono što je bila kolekcija opštih mjesta u L’Atalante preoblikuje u ostvarenje koje se i danas odlikuje svježinom duha”. Pri kraju snimanja ovoga filma, Vigovo zdravlje se sasvim pogoršalo, i umire 1934.

• Fasbinder, Rajner Verner (1946 – 1984), kontroverzni njemački reditelj i pisac, formiran na nasljeđu Brehta i njemačkog ekspresionizma. Snažno politički angažovan u duhu nove ljevice i anarhističke kritike društva, a na fonu evropskih događaja iz 1968. Omiljena i centralna tema u njegovom opusu upravo je moć, odnosno zloupotreba moći ali i psihološke i socijalne posljedice prisile, represije. Na njega je u priličnoj mjeri, možda i više kada je riječ o društvenom angažmanu nego li o filmskoj umjetnosti, uticao kontroverzni francuski autor Žan Lik Godar. Fasbinder je snimio više od 40 filmova, a napisao je i brojne dramske tekstove (“Gorke suze Petre fon Kant”). Uprizorio je u monumentalnu, četrnaestodjelnu TV seriju veliki roman Aleksandra Deblina “Berlin Aleksanderplac”, ključno djelo ekspresionističke proze. Umro je u Minhenu, sa samo 37 godina, od prekomjerne doze droge. Njegovom smrću završava se najeksperimentalniji period njemačke kinematografije još od vremena ekspresionizma iz dvadesetih godina.

• Louč, Ken (1936), engleski režiser koji sa dosljednošću kojoj nema premca u savremenoj kinematografiji, obrađuje radničku tematiku, baveći se likovima koji se nalaze na socijalnoj, ekonomskoj i klasnoj margini. Loučova ljevičarska vizura sa naklonošću gleda na sve emancipatorske pokrete, sve pokušaje da se, bilo na globalnom, bilo na unutrašnjem planu (on je uporni kritičar britanske imperijalne politike), destabilizuju i delegitimišu dominatne kapitalističke snage. Upravo zbog takvog svjetonazora i senzibiliteta, Louč je i mogao da uvjerljivo i sa puno simpatija opiše anarhističko djelovanje u Španskom građanskom ratu u remek-djelu Land and Freedom (1994). Film nije samo realistički (i nostalgični!) prikaz predanosti i ideološke posvećenosti anarhističkih boraca, već se i bavi ključnim događajem koji će odrediti dalju sudbinu Pokreta u dvadesetom vijeku. Land and Freedom, naime, opisuje trenutak kada se anarhizam htio podvesti pod veći institucionalni kišobran, pod parolom navodnog ujedinjenja ljevica: ono što Louč posebno naglašava jeste da je iza toga svega stojala zapravo staljinistička tortura i ukidanje prava na drugačije mišljenje, na što anarhisti nikako nisu htjeli pristati. Land and Freedom je, u tom smislu, oda pokretu koji jeste izgubio konkretnu bitku i možda mogućnost za širu podršku, ali se zato nije kompromitovao: anarhizam je u najtežim okolnosti sačuvao vlastite ideale.

Galerija