Obilježavanje 75. godišnjice Trinaestojulskog ustanka crnogorskog naroda i istorijsko-slobodarsko podsjećanje na uzvišenu slobodarsku i nacionalno-socijalnu epopeju NOB-a 1941-1945. u Crnoj Gori, predstavlja povijesno-humanističku afirmaciju grandiozne esencije slobode i ljudskog dostojanstva kao i, ultima ratio, same socio-moralne egzistencije bivstva ljudskih zajednica. Trinaestojulski ustanak crnogorskog naroda je prvi, najveći i najmosovniji ustanički pokret u porobljenoj Evropi, koja je tih dana bila blic-krigom pregažena od strane najveće oružane armade i nemani u ljudskoj povjesnici - sila fašističke Osovine. Obilježavajući 1990. godine 45. godišnjicu pobjede nad fašizmom veliki francuski državnik i antifašist Žiskar D’Esten rekao je “da je Crna Gora bila najsjajnija zvijezda slobodarskog neba u Drugom svjetskom ratu“. Veliki francuski filozof i književnik, Žan Pol Sartr (1905-1980) za crnogorski ustanak kazao je da je to fenomen Drugog svjetskog rata i najveći događaj u ljudskoj istoriji poslije Francuske buržoaske revolucije, a njen postrevolucionarno društveno tkivo (samoupravni socijalizam) otjelotvorenje njegovog filozofskog učenja o čovjeku i ljudskom društvu.
Ustanička legitimacija crnogorskih slobodara izrasta iz istorijske odluke Politbiroa CK KPJ od 4. jula 1941. godine, sa sjednice održane u Beogradu, u kući obitelji Ribnikar, na kojoj je odlučeno o početku oružane borbe jugoslovenskih naroda protiv okupatora. Ovu odluku je Milovan Đilas prenio Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru, koji 8. jula 1941.godine u mjestu Ravni Lazi, u Piperima, donio odluku o dizanju ustanka i početku oslobodilačke borbe crnogorskog naroda, a istorijsku njegovu odluku slobodarskim i hrabrim srcem (“Tajna slobode počiva u hrabrosti”, Perikle) što je zapalilo trinaestojulske vatre zavjentom riječju vizionarskog uma, potpisaše: Milovan Đilas, Božo Ljumović, Blažo Jovanović, Radoje Dakić, Savo Brković, Budo Tomović, Vido Uskoković, Krsto Popivoda, Periša Vujošević (Istorijski leksikon CG,2006, T V, s 1147.). Istoga dana, u poslijepodnevnim satima, Mjesni komitet KP Sreza Barskog, u Gornjim Seocima, donio je odluku: 13. jula diže se ustanak na okupatora u Barskom srezu (Blažo Orlandić, Trinaestojulski ustanak 1941, ”Pobjeda”, 06.03.2016). U vremenu od 13. do 22. jula crnogorski ustanici, čije su snage brojale oko 35 000 vojnosposobnog stanovništva, oslobodili su: Andrijevicu, Berane, Kolašin, Danilovgrad, Bijelo Polje, Šavnik, Virpazar, Petrovac, Rijeku Crnojevića, Žabljak, Grahovo, cio Srez nikšićki izuzev Nikšića i Vilusa, Srez cetinjski izuzev Cetinja, te srezove pljevaljski i podgorički, izuzev Pljevalja i Podgorice.
Crna Gora je na žrtveni oltar slobode, tokom Drugog svjetskog rata, položila 10 odsto svog stanovništva (37 000) i 14.500 partizanskih boraca, dok je njen ukupni demografski gubitak iznosio 103.000 žitelja, pretrpjevši silna materijalna razaranja: porušenih 21.000 stambenih i 20.000 razrušenih ekonomskih objekata, srušenih 320 škola, preko 20 velikih industrijskih postrojenja, i 80 odsto mostova i saobraćajnih komunikacija. Na kraju slavne oslobodilačke epopeje crnogorskih slobodara, Crna Gora je imala tri partizanske antifašističke proslavljene divizije i 11 brigada sa 36.000 boračkog sastava. Crna Gora je bila veliki ljudski, kadrovski rudnik Revolucije, koja je dala 256 proglašenih i odlikovanih narodnih heroja (od ukupno 1037), i crnogorsku prijestonicu Cetinje - grad Narodni heroj, 28 ratnih generala. U toku NOB i revolucije, 988 Crnogoraca bilo je na 2057 rukovodećih dužnosti, dok je u Vrhovnom štabu NOV i POJ bilo osam Crnogoraca od ukupno 23. Ovaj veličanstveni ustanak masovnih razmjera u potpunosti je izmijenio strategiju oslobodilačke borbe pretvarajući je od gerilske u prvi masovni antifašistički opštenarodni ustanak.
U slavnoj oslobodilačkoj epopeji 1941-1945 crnogorski ustanici izveli su sveto revolucionarno trojstvo: oslobodilačku, nacionalnu i socijalističku revoluciju. Moć slobode koju su konstituisali crnogorski partizani i komunisti je radom omogućeni svijet ljudskog napretka, začetak svjetsko-istorijske strukture društva kojom se otvara moguća forma svetosti svijeta i čovječnosti čovjeka čime se gradi univerzum nomosa i time prevazilazi živa konkretno-istorijska supstancija slobode koja opreko organizacije ljudskog društva prerasta u carstvo ljudskih svrha.
U Crnoj Gori, u vremenu od 1945. do 1990, Trinaesti jul je bio državni praznik slavljen kao Dan ustanka crnogorskog naroda, a u nezavisnoj i međunarodno-priznatoj Crnoj Gori, prema Zakonu o državnim praznicima (Sl. list CG, 27/2007), ovaj dan je državni praznik - Dan državnosti, pri čemu se ovaj istorijski datum, ne u normativnom dijelu, nego u obrazloženju razloga za donošenje ovog Zakona, vezuje za 13. jul 1878.godine, kada je Crna Gora stekla međunarodno priznanje, na Berlinskom kongresu, što odudara od istorijske empirije i međunarodno-pravne činjenice, da je na ovoj međunarodnoj Konferenciji velikih sila Crnoj Gori samo de iure potvrđena vjekovima stečena nezavisnost, i to samo od onih sila-ugovornica, koje je do tada nijesu priznavale, u kom smislu je i stipulisana odredba člana 26 Berlinskog ugovora, dok se druga vrijednosna i slobodarsko-etička dimenzija ovog istorijskog datuma ocrtava, u obrazloženju istog Zakona, kao Ustanak naroda Crne Gore, umjesto kako je to stvarno-istorijski iskazano kao “Dan ustanka crnogorskog naroda”. Nezavisna Crna Gora, potvrđena kao takva na Berlinskom kongresu (13.06.-13.07.1878) nestala je i izgorjela, zajedno sa svojom državom, nacijom i dinastijom, te izbrisana sa političke i geografske mape svijeta nelegitimnim, hegemonističkim i okupatorskim odlukama Podgoričke skupštine 1918, čemu su debelo kumovale i neke sile Atante protiv svoje članice, Crne Gore, pobjednice u Prvom svjetskom ratu, da bi ona - Crna Gora, gorostasnim slobodarstvom i korifejskom ulogom svoga vodjstva vaskrsla svoju egzistenciju iz mrtvog bića svoje esencije i negacije svog istorijskog dostojanstva povrativši svoj slavni istorijski, slobodarski agon, te državno-nacionalno i socijalno-humanističko biće, koje se u periodu od 1945. do 1989. uzvisilo do neslućenih razmjera svog političkog, ekonomskog, privrednog, industrijskog, kulturnog, prosvjetnog, turističkog, i naučno-obrazovnog preporoda.
Istorijska pravica i moralni postulati zahtijevaju da slobodno čovječanstvo preko Organizacije ujedinjih naroda organizuju posebni fond za društveno-ekonomski razvoj Crne Gore, a Evropska unija i Parlamentarna skupština Savjeta Evrope, u svom istorijsko-kulturološkom kalendaru, uvrste crnogorski 13. jul kao dan sjećanja na jedinstveni fenomen u ljudskoj istoriji - opštenarodni ustanak crnogorskog naroda, kao simbol slobode i ljudskog dostojanstva. Sloboda je najviši vrh Crne Gore.
Bonus video:
