Posmatrajući trenutne sukobe na Bliskom istoku, ishitreno bi bilo zaključiti da su oni samo proizvod religijskih razlika među sukobljenim stranama: Suniti protiv Šiita u Iraku, Suniti protiv Alavita u Siriji, Suniti protiv Hutija u Jemenu, itd. Takozvana Islamska Država (ISIL), koja sebe smatra legitimnim zaštitnikom Sunita, koristi jezik mržnje i straha, uglavnom je uperen protiv Šiita, koje oni smatraju jereticima.
Iako neki komentatori i analitičari ukazuju da su sadašnji sukobi nastavak nekog drevnog konflikta između Šiita i Sunita, ratovi na Bliskom istoku, kao i drugdje na svijetu, imaju više od jednog razloga i ne treba ih pojednostavljivati. Religijske dogme nijesu uzrok masovnog razaranja i gubitka ljudskih života.
Pogledajmo Irak. Šiiti i Suniti su sada usmjereni jedni protiv drugih, i svakako tzv. ISIL potencira religijske razlike. Tom Rogan, ekspert za Bliski istok koji piše za National Review naglašava kako su sunitski i šiitski Iračani vjekovima živjeli jedni pored drugih i nerijetko sklapali brakove. Takođe, neki od osnivača arapske Baas partije su bili Šiiti i pored činjenice da su njom kasnije zavladali Sadamovi sunitski saveznici. Irački sociolog Sami Ramadani podsjeća da su, dok Sadam nije zabranio druge političke grupacije, većina partija u Iraku bile sekularne. Glavne razlike među Iračanima su bile prvenstveno klasne i političke, a ne kulturne i religijske.
Do najvećih promjena došlo je nakon 2003. kada je Sadamov režim srušen. Šiitski političari su tada preuzeli vlast i pokrenuli politiku koja je dovela do većih podjela u društvu. Bivši irački premijer Nuri al-Maliki je marginalizovao mnoge Sunite. Kasnije, nakon nekoliko poraza iračke vojske od strane tzv. ISIL-a tokom 2014. i 2015, vlasti su se opredijelile za još kontroverznije mjere - angažovanje šiitske narodne vojske umjesto regularnih trupa, na primjer. Ovakve mjere su dodatno zakomplikovale situaciju. Slično je bilo u Siriji. Više od četiri godine građanskog rata dovodi do polarizacije i oslanjanja na sektaški bliske saveznike. Tako predsjednik Asad dobija pomoć od Hezbola, libanske šiitske organizacije. Asad pripada alavitskoj sekti koja je dogmatski bliska šiizmu što, navodno, motiviše šiitski Iran i Hezbola da ga podrže u građanskom ratu.
Nameće se pitanje - da li možemo zaključiti da su religisjke razlike i sličnosti ključne za današnje sukobe i savezništva na Bliskom istoku, i koja je opasnost banalizovanih tumačenja konflikta? Ugledni stručnjak za Irak, Tobi Dodž, ukazuje na probleme koji nastaju kada se današnji sukobi u Iraku pripisuju imperijalizmu Evropljana ili religijskim razlikama među Iračanima. Nerijetko se krivica prebacuje na Zapad, odnosno na V. Britaniju i Francusku, koje su nakon završetka rata, u takozvanom tajnom Sajks-Piko ugovoru iz maja 1916, dogovorile podjelu Bliskog istoka na sfere uticaja. Dodž ukazuje da oni koji osporavaju sadašnje granice na Bliskom istoku žele da još više zakomplikuju odnose i kreiraju tvorevine zasnovane na čisto religijskom identitetu. Taj pristup osporava legitimitet arapskih država koje su formirane nakon Prvog svjetskog rata i učinak arapskih patriota koji su se borili da se te iste zemlje oslobode strane imperijalne dominacije.
On naglašava da pokušaj karakterisanja današnjih problema kao sukoba oko religijske dogme sugeriše da je region stagnirao i da je zarobljen u prošlosti. Takvi stavovi neizbježno podsjećaju na čuvenu kritiku ‘Orijentalizma’ koju je 1978. predstavio profesor sa Kolumbija univerziteta Edvard Said. Said je rođen u hrišćanjskoj palestinskoj porodici i svoju dugogodišnju karijeru bazirao je, između ostalog, na kritici načina posmatranja i konceptualizacije ‘Orijenta’ u savremenoj zapadnoj intelektualnoj misli. Jedno od mnogobrojnih zapažanja u Saidovoj kompleksnog tezi počiva na uvreženoj, pogrešnoj pretpostavci da je ‘Orijent’ predodređen da stagnira i da su drevna kultura i uticaj religije na život, društvo i aktivnosti dominantni u takvoj mjeri da sputavaju civilizacijski napredak i razvoj koji je postignut na Zapadu.
Glavni pokretači sukoba na Bliskom istoku, kao i drugdje, su politika, nacionalni interesi, nejednakost, rivalitet između država i sl. Religijski faktori jesu prisutni, ali nijesu odlučujući. Površno gledano, moglo bi se zaključiti da su vlast al-Asada i Iran saveznici samo zbog religijske sličnosti. Pri tom, zaboravlja se činjenica da su predsjednik Bašar al-Asad, kao i njegov otac Hafez, bili sekularni diktatori, za razliku od Irana gdje je vrhovni vođa šiitski teolog Ajatolah Kamenei. Njihovo partnerstvo može se bolje razumijeti gledano kroz prizmu zajedničkih neprijatelja - Izraela i Sadamovog Iraka. Ne treba zaboraviti da je 80-ih godina dugogodišnji irački lider vodio osmogodišnji rat protiv Irana i da je njegova Baas partija godinama bila rival istoimene sirijske Baas partije. Slično, mogao bi se izvući zaključak da se Hezbola bori na strani Asada protiv tzv. ISIL-a da bi pomogao Šiite. Posmatrano iz drugog ugla, Hezbola sagledava ugroženost svoje pozicije u slučaju pada sirijske vlasti, jer bi tada bili okruženi neprijateljima.
Religijske i kulturološke sličnosti imaju bitnu ulogu u odnosima zemalja na Bliskom istoku, baš kao i u odnosima država širom svijeta. One ponekad mogu olakšati saradnju između zemalja i pomoći liderima da određeno partnerstvo sa drugom državom lakše opravdaju pred svojim građanima. Međutim, civilizacijska i religijska bliskost nije garant za savezništvo između igrača u međudržavnim odnosima, kao što ni razlike među njima ne moraju biti prepreka za saradnju. Ova činjenica ne smije biti zaboravljena.
Autor je magistar bliskoistočnih studija sa Siti Univerziteta u Njujorku (City University of New York)
Bonus video:
