Vidkun Kvisling, fašistički vođa u Norveškoj za vrijeme rata, čije je ime postalo sinonim za saradnju sa đavolom, živio je sa suprugom u prilično grandioznoj vili u okolini Osla. Sada je ta vila Norveški centar za istraživanje holokausta i vjerskih manjina - blistava konverzija mjesta sa tamnom mrljom.
Početkom ove godine posjetio sam Centar radi zanimljive postavke o prvom nezavisnom norveškom Ustavu, proglašenom 1814. godine. Bio je to nevjerovatno prosvećen i progresivan dokument, kojeg su pisali naučnici udubljeni u istoriju, zakonodavstvo i filozofiju. Neki su bili eksperti za antičku Grčku, neki za drevni hebrejski; svi su bili strastveni čitaoci Kanta i Voltera.
Ipak, postoji jedan začuđujući momenat: Član II proklamuje slobodu religije u luteranskoj državi, ali sa napomenom koja je čudna, čak i za to vrijeme: “Jevrejima, kao i do sada, mora biti zabranjen ulazak u kraljevstvo”. Napolen, koji je poražen te godine, izborio je građanska prava za Jevreje u zemljama koje je osvojio. A pred samo stupanje norveškog zakona (i ovog stava u njemu) na snagu, kralj Danske je Jeverjima dao pravo građanstva u svom kraljevstvu.
Najinteresantnije u norveškom Ustavu iz 1814. nije to što on sadrži taj stav, već - zašto. Navedeni motivi intelektualaca koji su ga pisali nisu bili rasistički, oni Jevreje nisu smatrali biološki inferiornim. Najprije će biti da je pitanje bilo argumentovano s tačke gledišta kulture i vjere, jevrejskih vjerovanja i običaja, koja su se smatrala nekompatiblinim sa savremenim, prosvećenim zapadnim vrijednostima. Jedan od autora Ustava, Frederik Mocfeld, tvrdio je da je Jevreji nikada ne asimiluju s ljudima u bilo kojoj zemlji. Drugi je govorio da judaizam poziva svolje sljedbenike da obmanjuju hrišćane i neznabošce. Smatralo se da Jevreji uvijek prave “državu u državi”.
Autorima Ustava je, nesumnjivo, bilo poznato da su Jevreje već odavno proganjali u mnogim zemljama, ali su oni došli do zaključka da to nije problem Norveške. Za Norvešku je bilo bolje da im uopšte ne dozvoli da postanu njeni građani. Eksperti za jevrejsku kulturu objašnjavaju da su judaizam i norveški Ustav bili nekompatibilni. Mojsijev zakon, kako kažu stručnjaci, jedini je ustav koji Jevreji priznaju i njega bi se trebalo plašiti onako kako se savremeni kritičari islama plaše Šerijata.
Znači, glavni problem je bila religija, a ne rasa - mada je to dvoje lako pomiješati. Kako H. Harket, veliki norveški naučnik, objašnjava temu antijevrejskog stava: “Čak se i kod onih koji su se borili za građanska prava Jevreja često budila ambicija da oslobode Jevreje od judaizma”.
Mislim da je suvišno praviti paralelu sa aktuelnim predstavama o muslimanima i islamu. I sada se, takođe, prosvetiteljstvo često prinosi kao simbol zapadnih vrijednosti, koje su, pretpostavlja se, u opasnosti od “islamizacije”. Danas takođe ljudi upozoravaju na muslimanske prevarante, države u državama, nemogućnost asimilacije i, kod ubijeđenih sekularista, na neophodnost da se neuki muslimani oslobode sopstvene vjere.
Nesumnjivo, 1814. godine nije bilo nikakvog jevrejskog pandana nasilnom džihadizmu koji danas truje odnose s muslimanima na zapadu. Ipak, postoje lekcije koje je potrebno izvući iz pogrešnog antijevrejskog stava u norveškom Ustavu, koji je, uzgred budi rečeno, uklonjen tek poslije nekoliko decenija. Loša procjena može se izroditi čak i iz časnih motiva a poznavanje (islama ili judaizma) nije preventiva protiv glupih ideja.
Ipak, najvažnija lekcija je da je uvijek besmisleno - i zaista opasno - suditi o ljudima po tome u šta oni, kako mi mislimo, vjeruju. Pretpostavljati da svi muslimani misle jednako, zbog pripadnosti vjeri, da imaju “stav” a ne svoje misli, isto je tako velika greška kao i pretpostaviti da znaš razmišljanja svih Jevreja, hrišćana ili bilo koga drugog. A tvrditi da nešto toliko raznorodno i ponekad nejasno, kao što je religiozna vjera, može biti optuženo za učvršćivanje ideološke pozicije zbog nekih drevnih tekstova, potpuna je zabluda.
Postoje na zapadu populistički demagozi koji bi zabranili Kuran i ne dozvoljavaju muslimanima useljavanje u svoje zemlje. Njih prati strah, koji će može pojačavati i koji potpiruje široko rasprostanjena bojazan od terorizma koji dolazi iz zemalja Bliskog istoka. Ali, oni još nisu u većini i ubjeđenje da je Zapad pred neizbježnom opasnošću da bude “arabizovan” ili “islamizovan” još nije mejnstrim.
Ipak, i mejnstrim političari, čak iz najboljih namjera, rizikuju da naprave tu vrstu greške kakvu su napravili članovi norveške Konstitutivne skupštine 1814. godine. Premijer Velike Britanije Dejvid Kameron je, na primjer, u namjeri da stane na put islamskom ekstremizmu, zabranio izražavanje ideja koje vlada smatra njegovom promocijom ili slavljenjem. Ljudi koji “odbacuju naše vrijednosti” biće praćeni, rekao je on, da bi se vidjelo “imaju li sklonosti ka nasilju u svojim djelovanjima ili ne”.
Kameron nije poznat kao rasista ili kao fanatik. On pokušava da riješi realan problem: napredovanje nasilnih ekstremnih ideologija. Ljudi, bezuslovno, moraju biti kažnjeni za nasilje, ali pratiti ih isključivo zbog toga što misle - ili, još gore, što mi mislimo da oni misle - izgleda kao lov na vještice.
Kameron je u pravu: “ključne vrijednosti”, kao što su “demokratija i tolerancija” predivne su stvari i one moraju biti zaštićene. Ali teško je shvatiti da je zabrana ideja ili kazna za one koji ih tek iskazuju najbolji način da se to učini.
Copyright: Project Syndicate, 2015.
Bonus video:
