S vremena na vrijeme neki američki politički lider dolazi u Kairo da bi održao govor u kojem saopšti političke ciljeve Amerike na vječito problematičnom Bliskom istoku. Na primjer, u junu 2005. Kondoliza Rajs, tada državna sekretarka SAD, izazvala je buru svojim govorom u kojem je odlučno u agendu stavila zadatak promovisanja slobode i demokratije.
“Tokom 60 godina”, rekla je Rajs, “SAD su u ovom regionu stremile stabilnosti na štetu demokratije... i nisu dostigle ni jedno ni drugo. Sada biramo drugi kurs. Počinjemo da podržavamo demokratske težnje svih naroda”. Onima koji bi Ameriku htjeli da okrive za nametanje demokratije regionu, odgovorila je ovako: “U stvari, sve je upravo obrnuto. Demokratija se nikada ne nameće. Tiranija se mora nametnuti”.
Treba li govoriti da su se neki regionalni lideri osjetili nelagodno nakon tog govora, posebno kad se uzme u obzir da je on bio održan svega dvije godine nakon upada SAD u Irak. Uostalom, Rajs se oslanjala na ideje iz Izvještaja o humanom razvoju u arapskim zemljama iz 2002. godine u kome su akcentovani vrlo loši uslovi u regionu i izneseni ubjedljivi argumenti u korist dugoročnih strukturnih reformi.
Nakon četiri godine došao je red na tek izabranog predsjednika Baraka Obamu da ode u Kairo. U svom govoru Obama nije fokusirao pažnju na promovisanje demokratije već je podvukao neophodnost uspostavljanja harmoničnijih odnosa između SAD i čitavog muslimanskog svijeta, istovremeno pozivajući na regulisanje regionalnih konflikata.
Povodom izraelsko-palestinskog pitanja Rajs je u govoru podržala “viziju o dvije demokratske države koje žive rame uz rame u miru i bezbjednosti”, dok je Obama otišao dalje nazvavši situaciju s Palestincima “nedopustivom” i oštro iskritikovao aktivnosti Izraela u vezi tada aktualnog naseljavanja.
Po Obaminom mišljenju, neregulisani izraelsko-palestinski sukob bio je druga po važnosti prijetnja u regionu, posle “oružanog ekstremizma”. U nastavku je bio nuklearni program Irana i prijetnja od regionalne trke u naoružanju, a iza njih odsustvo demokratije, nedostatak vjerskih sloboda i slab ekonomski razvoj. Obama je crtao sliku “svijeta u kome Izraelci i Palestinci bezbjedno žive u sopstvenim zemljama... a prava sve djece Božije se uvažavaju”.
Ali ništa od toga se nije desilo. Uprkos intenzivnim diplomatskim aktivnostima državnog sekretara Džona Kerija tokom drugog Obaminog mandata, do mirovnog rješenja nije došlo. U svom oproštajnom govoru u decembru 2016. Keri je za to direktno okrivio izraelskog premijera Benjamina Netanijahua.
Može se raspravljati o tome da li su govori K. Rajs i B. Obame odigrali neku ulogu u Arapskom proljeću 2011. koje je počelo u Tunisu i našlo svoj simbolični dom na trgu Tahrir u Kairu. Ipak, očigledno je da su se ljudi koji su izašli na ulice da bi zahtijevali demokratiju zaista nadali boljoj budućnosti. I ponovo se to nije desilo. U skoro svih zemljama u kojima su se ljudi mobilisali i tražili političke i ekonomske reforme, rezultat je bila kontrarevolucija, represija, a u slučaju Sirije - građanski rat.
Obama nije uspio da spriječi katastrofu u Siriji. Ali slijedeći svoje ranije postavljene prioritete on je potpisivanjem nuklearnog sporazuma sa Iranom zaista pomogao da se spriječi početak katastrofalnog rata u čitavom regionu. To je, sa svoje strane, otvorilo mogućnost daljeg zajedničkog djelovanja sa Iranom u svim drugim problematičnim pitanjima, uključujući i ljudska prava.
Ovog januara u Kairo je otputovao državni sekretar SAD Majk Pompeo i održao svoj govor. I on je jasno stavio do znanja da pristupi Trampove administracije u regionu predstavljaju oštar raskid sa pristupima prethodnih administracija.
Pompeo je počeo kritikujući Obamu što je zasnivao svoju strategiju na “fundamentalnom nerazumijevanju” istorije. Onda je saopštio da će američka politika od sada biti isključivo usredsređena na uništenje dva vida zla na Bliskom istoku - “radikalnog islama” i “iranskog talasa regionalnog razaranja i globalne kampanje terora”.
Nestao je bilo kakav razgovor o demokratiji i reformama. Po pitanju mira između Izraela i Palestine, Pompeo je samo pomenuo kontraproduktivnu Trampovu odluku da preseli ambasadu SAD u Jerusalim. Nije bilo riječi o prevazilaženju neslaganja, građenju mostova i otvaranju regiona radi ekonomskog razvoja, ali je zato bilo mnogo indirektnih pohvala diktatorima koji su uspjeli da obezbijede stabilnost. Samim tim, napravljen je potpuni zaokret u američkom pristupu regionu: Pompeo je izabrao upravo onu neuspješnu politiku koju je Rajs 2005. odbacila.
Što se tiče ključnog pitanja, Irana, iz tog govora postalo je jasno da će politika Trampove administracije biti jalova politika konfrontacije radi konfrontacije. Pompeo tvrdi da Iran predstavlja izvor svih problema u regionu. Bez dubokih političkih promjena u toj zemlji, rekao je on, “narodi Bliskog istoka nikada neće bezbjedno živjeti, nikada neće dostići ekonomsku stabilnost i neće realizovati svoje težnje”.
To je nonsens. Iranski režim nije povezan sa žestokom represijom u Egiptu, sa ozbiljnim strukturnim problemima u Saudijskoj arabiji ili sa izraelsko-palestinskim ćorsokakom. Osim toga, Iran je zakleti neprijatelj Islamske države (ISIL) i predstavlja resurs za borbu sa njom.
Ako sumiramo, Pompeova doktrina se, izgleda, svodi na neograničenu konfrontaciju sa Iranom, na moćnu podršku autoritarnim režimima, na ignorisanje palestinskog pitanja i potpuno odsustvo interesovanja za reforme i vlast koja se dobija na izborima. Trampova administracija ne samo da ignoriše današnju eskalaciju napetosti u čitavom regionu: ona je aktivno podržava.
S evropske tačke gledišta, sve je to vrlo zabrinjavajuće. Konflikti na Bliskom istoku imaju dalekosežne posljedice za našu bezbjednost i stabilnost. U uslovima odsustva američkog liderstva, Evropi je neophodna sopstvena politika usmjerena na očuvanje nuklearnog sporazuma sa Iranom i zajedničko djelovanje na promovisanju ideje o dvije države u izraesko-palestinskom sukobu. Na ta dva punkta Evropska unija istupa jasno i otvoreno. Ali njoj je neophodno da te prioritete transformiše u sveobuhvatnu viziju reformi i pomirenja u čitavom regionu.
Za razliku od govora K. Rajs i B. obame, ovaj Pompeov teško da će inspirisati bilo koga van uskog kruga regionalnih autoritarnih lidera. Pošto je Amerika napustilau ulogu moralnog lidera, vrijeme je da Evropa onima koji žude za demokratijom pokaže da nisu sami.
Autor je predsjedavajući Svjetske komisije za upravljanje internetom i član Svjetskog savjeta za Evropu Svjetskog ekonomskog foruma; bio je premijer i ministar spoljnih poslova Švedske, specijalni izaslanik EU za bivšu Jugoslaviju, specijalni zaslanik UN za Balkan i kopredsjedavajući Dejtonske mirovne konferencije
Copyright:
Project Syndicate, 2019.
Bonus video:
