Prema anketama, veliki pobjednici aktuelnih izbora za Evropski parlament biće desničarske populističke partije kojima je zajedničko gnušanje prema Evropskoj uniji, prvenstveno Nacionalni front iz Francuske, Partija slobode iz Holandije i Stranka za nezavisnost Velike Britanije (UKIP). Iako euroskeptici možda neće osvojiti većinu mjesta u EP, njihova zajednička snaga predstavlja udarac za ideju EU. Zašto projekat koji je počeo sa tako velikim očekivanjima nakon Drugog svjetskog rata nailazi na toliko otpora?
Uspjeh desničarskog populizma u Evropi ne potiče samo od nezadovoljstva Unijom, nego i zbog naleta srdžbe protiv liberalno-ljevičarskih elita koje krive za mnoge uzroke zabrinutosti: imigraciju, paralizovane ekonomije, islamistički ekstremizam i, naravno, navodnu dominaciju „eurokratije“ u Briselu. Kao što je slučaj sa biračima Pokreta Čajanka u SAD, neki Evropljani tvrde da su njihove zemlje otete od njih.
Građani se osjećaju politički bespomoćnim u svijetu kojim se čini da sve više upravljaju velike korporacije i bezlična međunarodna birokratija. Privlačnost populizma leži u njegovoj tvrdnji da bi se stvari sigurno popravile kad bismo samo ponovo mogli biti gospodari svoga doma.
U mnogim zemljama nije slomljeno samo povjerenje u evropske institucije, nego i temeljni liberalno-ljevičarski koncenzus nastao iz katastrofa dva svjetska rata. Nakon 1945. godine, demohrišćani i socijaldemokrate imali su zajednički ideal mirne i ujedinjene Evrope, uz kontinentalnu solidarnost - posvećenost ekonomskoj jednakosti, državi socijalne pravde i multikulturalizmu - koja je postepeno smjenjivala nacionalizam.
Ovaj ideološki koncept počeo je ozbiljno da se narušava 1990-ih, nakon što je pad SSSR-a diskreditovao ne samo socijalizam, nego bilo koji oblik kolektivnog idealizma. Neoliberalizam počeo je da popunjava vakuum. Istovremeno, sve više imigranata, često iz zemalja sa većinski muslimanskim stanovništvom, naseljavalo se u evropskim gradovima, što je rezultiralo društvenim tenzijama na koje vodeće partije nisu mogle adekvatno da odgovore.
Upozorenja na rasizam, ili „ksenofobiju“, više nisu bila ubjedljiva u atmosferi ekonomskog opadanja i sporadičnog terorizma. Zato su populistički demagozi - sa njihovim obećanjima da će braniti zapadnu civilizaciju od islama, boriti se protiv „Brisela“ i „povratiti“ svoje zemlje od ljevičarskih elita - toliko uspješni.
Međutim, ova reakcija teško da će pomoći napretku evropskih država. Zajednička evropska spoljna i odbrambena politika postaće veoma značajna kako bi se takmičila sa silama u usponu sa drugih kontinenata. A zajednička valuta, koliko god njen koncept bio podriven, zahtijeva zajedničke finansijske institucije, koje će biti nemoguće uspostaviti i održati ukoliko Evropljani ne povrate osjećaj solidarnosti.
Pitanje je kako? Šta, na primjer, može da ubijedi relativno bogate građane sa sjevera Evrope, naročito iz Njemačke, da novac sakupljen od njihovih poreza treba da se iskoristi kako bi se pomoglo građanima sa juga Evrope u kriznim vremenima?
Nažalost, pannacionalni pokreti nemaju dobru tradiciju gajenja zajedničkog osjećaja pripadnosti. Ili su previše nepovezani (panarapski pokret), preopasni (pangermanizam) ili oboje (panazijanizam).
Većina osnivača panevropskih institucija, poput Roberta Šumana, Konrada Adenauera i Žana Monea su bili katolici. Panevropizam prirodnije djeluje katolicima, nego protestantima, pošto su tradicionalno pronalazili osjećaj pripadnosti u Rimokatoličkoj crkvi, koji se često poklapao sa idejom Evrope. Oni koji su stvorili Evropsku ekonomsku zajednicu 1957. bili su, na neki način, nasljednici Svetog Rimskog Carstva.
Međutim, to ne može biti model za Evropu među čijim stanovništvom su zastupljene gotovo sve vjere, kao i oni koji nisu privrženi ni jednoj religiji.
Ni određena vrsta etničke solidarnosti koju ruski predsjednik Vladimir Putin pokušava da probudi u bivšoj sovjetskoj imperiji sigurno nije odgovor za Evropu. Etnički nacionalizam postao je otrovna politička strategija u XX vijeku koja je dovela do genocida i etničkih čišćenja - što je nasljeđe koje pokazuje koliko je opasno to što Putin preduzima. U svakom slučaju, Evropljani nikada nisu bili etnički ujedinjeni, niti će ikada biti.
Neki evropski lideri, poput bivšeg belgijskog premijera Gaja Verhofstada, sanjaju o evropskoj kulturnoj zajednici. Verhofstad govori o svojoj ljubavi prema francuskom vinu, njemačkoj operi i engleskoj i italijanskoj književnosti. Sve to, bez sumnje, ima svoju privlačnost, ali teško da je dovoljno da ujedini Evropljane u političkom ili ekonomskom pogledu.
Prema tome, jedino što je preostalo bila bi neka vrsta društvenog ugovora. Građani Evrope ne bi trebalo da odustanu od određenog nivoa nacionalnog suvereniteta po vjerskoj, kulturnoj ili etničkoj osnovi. Niti bi trebalo da se od njih traži da novac od nekih svojih poreza usmjere na spasavanje drugih zemalja zbog ljubavi i privrženosti prema evropskim zastavama ili himnama. Treba ih uvjeriti da je to u njihovom interesu.
Nacionalni lideri svojim građanima treba da kažu da određene probleme mogu rješavati samo pannacionalne institucije. Da li bi bili ubijeđeni? Ovo pitanje nas vraća na stare debate iz doba Prosvetiteljstva: društveni ugovor Džona Loka zasnovan na prosvetiteljskom sopstvenom interesu nasuprot pogledu Dejvida Hjuma da su tradicija i kultura osnovni lijepak za društvo.
Moje simpatije su na strani prvog. Međutim, istorija je pokazala da drugo možda ima veću snagu. S druge strane, istorija je pokazala i da su tradicije često izmišljene da služe interesima vladajuće klase. To je problem sa ujedinjenjem Evrope - to je uvijek bio poduhvat koji su pokretale politička i birokratska elita. Običan narod je samo rijetko konsultovan. I sada iz toga korist ubiraju populisti.
Bonus video:
