Tema trovanja ruskog dvostrukog agenta Sergeja Skripalja i njegove kćerke Julije istisnula je sa prvih stranica britanskih novina važnu priču. Početkom marta bivši komičar Džon Ford priznao je da je tokom 15 godina, od 1995. do 2010, radio za novine Ruperta Mardoka Sunday Times i da mu je zadatak bio nezakoniti pristup informacijama o privatnom životu desetina poznatih ljudi, uključujući Gordona Brauna koji je tada bio premijer.
Ford je ispričao kakve je metode primjenjivao: “Hakovao sam njihove fiksne i mobilne telefone, bankovne račune, pretresao njihovo smeće”. Neka od najpoznatijih imena u britanskom novinarstvu mogu biti umrljana zbog tih, i mnogih drugih, otkrića o nezakonitom radu i prestupima.
Izvori te priče nalaze se u vremenu kada se pojavila slobodna štampa, u 1695. godini, kada je ukinuto licenciranje sredstava javnog informisanja. Da bi ispunila zadatak kontrole vlasti, koji se do tada smatrao njenom osnovnom svrhom, slobodnoj štampi je bila potrebna informacija. Od slobodnih medija očekujemo da istražuje aktivnosti vlasti i objavljivanje njihovih zloupotreba. U tom kontekstu, ne možemo preskočiti publikacije o Votergejtu koje su 1974. dovele do pada predsjednika SAD Ričarda Niksona.
Za ispunjenje te uloge štampi ne trebaju skandali. Postojanje slobodnih medija već je samo po sebi ograničenje za vlade. I to ne jedino. Princip vladavine zakona, koji sprovodi nezavisni sudski sistem, a takođe i konkurentni izbori, u redovnim vremenskim intervalima, podjednako su važni. Sva ta ograničenja zajedno čine tronožac pa ako uklonite jednu nogu ni one ostale neće stojati.
Medije vidimo kao našeg zaštitnika od previše moćne države, bez obzira na to što se političari, kada su pod njihovim pritiskom, po pravilu, ponašaju kukavički. Razlog za to je što nemamo kvalitetnu teoriju privatne moći.
Liberalni argumenti istovremeno su jednostavni i vrlo uprošćeni: država je opasna jer je - monoplista. Ona kontroliše instrumente prinude i zato njene mračne radnje treba otkrivati pomoću neustrašivog istraživačkog novinarstva. A novine, naprotiv, nisu monopolisti. One nemaju instrumente prinude i zato nam nije potrebna zaštita od štampe zbog zloupotrebe moći.
Ipak, mada monopol medija u čistom obliku ne postoji, u većini zemalja svijeta dominira oligopolija. Kako tvrde ekonomisti, društveno dobro nastaje zahvaljujući nevidljivoj ruci tržišta, ali na tržistu informacija ta je ruka prilično vidljiva jer je ono dosta koncentrisano. Osam kompanija posjeduje 12 nacionalnih novina u Britaniji, pri čemu četiri vlasnika imaju više od 80% realizovanog tiraža. Godine 2013. dva čovjeka - Merdok i lord Rozermer - posjedovali su 52% informativnih izdanja u Britaniji (štampanih i onlajn). Da štampa nije tako uspješna u predstavljanju svoje moći kao nevidljive, mi bismo već odavno prestali da se oslanjamo isključivo na samoregulaciju radi održavanja poštenja u medijima.
Pokušaji da se britanska štampa veže za standarde “pristojnog” novinarstva preduzimani su - i propadali - više puta. Od 1945. u Britaniji su šest puta formirane komisije koje su bavile tim pitanjem. Sve se dešavalo nakon neke ponovne izrazite zloupotrebe, a preporučivano je da se “preduzmu koraci” za zaštitu nepovredivosti privatnog života. I u svakom od tih slučajeva vlada je davala podršku. To se objašnjava na dva načina. Kao prvo, nijedan političar ne želi da okreće medije protiv sebe. Pokušaji Tonija Blera da se umili Merdoku, vlasniku časopisa Sun, Times i Sunday Times, postali su legendarni, kao i nagrada dobijena za to. Merdokova štampa podržala je laburiste na izborima 1997, 2001. i 2005, kada je Bler pobjeđivao. Drugi razlog je zloslutniji: novine imaju “kompromitujući materijal” o političarima i spremne su da ga upotrijebe radi zaštite svojih interesa.
Pod pritiskom parlamenta, vlada je 1989. postavila Dejvida Kelkata na čelo komiteta za “izradu mjera (zakonodavnih ili drugih) neophodnih da se od medija pojačano zaštiti privatni život, kao i da građani dobiju sredstva zaštite od miješanja medija u njihov život”. Ključna preporuka Kelkata bila je sljedeća: zamijeniti “Savjet za medijske poslove”, koji je bio na izdisaju, “Komisjiom za razmatranje žalbi na medije” (PCC), koja je na kraju i formirana.
Ipak, 1993, Kelkat je komisiju PCC nazvao “organom stvorenim, finansiranim i podložnim medijskoj industriji, koji takođe radi po Ustavu koji je stvoren za tu industriju i pretjerano blagonaklon prema njoj”.
Kelkat je preporučio da ona bude zamijenjena sudom za razmatranje žalbi na štampu. Vlada se sa tim predlogom nije saglasila.
U martu 2011. zajednička komisija parlamenta je saopštila da “postojeći sistem samoregulacije nije upotrebljiv i da su mu neophodne popravke”. Pošto se PCC “ispostavila kao nespremna da radi sa sistemskim i nezakonitim slučajevima narušavanja nepovredivosti privatnog života”, komisija je predložila da se formira novi, reformisani regulator.
Te iste godine, nakon krivičnog djela prisluškivanja telefona, koje je dovelo do zatvaranja Merdokovog izdanja News of the World, Dejvid Kameron, tada premijer, postavio je člana Apelacionog suda Brajana Levesona za rukovodioca komisije za analizu “kulture, prakse i etike štampe; njenog odnosa sa policijom; nedostataka postojećeg sistema regulacije; kontakata i razgovora među nacionalnim novinama i političarima; razlozima zbog kojih prethodni signali o nezakonitom ponašanju štampe nisu bili uvaženi; problemima ukrštenog posjedovanja različitih medija”. Leveson se energično zauzeo za ispunjenje svog zadatka (izrada preporuke za novu, bolju regulaciju štampe), počev od jednog jednostavnog pitanja: a ko čuva čuvare?
U prvom dijelu izvještaja, objavljenog 2012, preporučeno je formiranje granskog regulatora čiju bi nezavisnost, kako od novina tako i od vlade, podjednako garantovala Grupa za regulaciju medija (Press Recognition Panel), osnovana Kraljevskom poveljom. A kako bi bila onemogućena “državna kontrola”, o kojoj se govori u izvještaju, vlasnici novina su formirali “Nezavisnu organizaciju za standardizaciju štampe”, potčinjenu samo sebi samoj. Radeći kao i ranije, vlada se zatim vratila na svoje, i nije se saglasila sa mišljenjem Levesona o neophodnosti dalje analize “stepena nezakonitog ili neodgovarajućeg ponašanja novina, uključujući korupciona plaćanja policiji”. Leveson je sumnjao da će se IPSO razlikovati od svog prethodnika - komisije PCC - toliko mnogo da se može doći do neke “realne razlike u ponašanju” štampe u cjelini.
Neke britanske novinske kuće su unikatno iskvarene, ali uspostavljanje pravilne ravnoteže između potrebe javnosti da zna i prava privatnih osoba na neprikosnovenost svog privatnog života ozbijniji je problem koji se mora neprekidno rješavati na fonu promjene tehnologije i metoda rada. Mediji su dužni da nas zaštite od zloupotrebe državne vlasti; a nama treba država da nas zaštiti od zloupotrebe vlasti od strane medija.
Autor je profesor emeritus političke ekonomije na Univerzitetu Vorvik i član britanskog Doma lordova
Copyright: Project Syndicate, 2018.
Bonus video:
