Ako Crna Gora želi da iskoristi svoje prirodne i tržišne prednosti, i svoju agrarnu strategiju razvoja uskladi sa evropskom praksom, morala bi svojom agrarnom politikom da razriješi nekoliko temeljnih pitanja:
implementaciju evropskog agrarnog zakonodavstva usklađenog sa crnogorskim agrarnim specifičnostima; naučno-obrazovnu politiku, odnosno njenu čvrstu inkorporiranost u tekući i razvojni život agrarne privrede; izvozno-uvoznu politiku sa akcentom na proizvodima koji bi imali dobar prijem na širem tržištu; razvoj komunalne infrastrukture; regionalnu organizovanost uz uvažavanje proizvodnih i tržišnih specifičnosti svakog regiona; zemljišnu politiku kao suštinsko pitanje svake dobro utemeljene agrarne politike na dugi rok; razvoj komplementarnih (dopunskih) djelatnosti farme; razvoj institucionalne infrastrukture kao činioca koji treba da ponese teret razvoja agrara na dugi rok; implementaciju jedinstvenog informacionog sistema koji bi i po horizontali i po vertikali imao bazu podataka u službi tekuće proizvodnje i tržišno-ekonomskog razvoja agrara; razvoj institucionalne infrastrukture koja jedino može ponijeti teret i operativnu funkciju u ostvarivanju ciljeva agrarne politike i, konačno, sistem budžetiranja tekućih i razvojnih ciljeva od strane države.
Nije poznato da je bilo koja država na svijetu riješila nabrojene probleme na krilima liberalnog tržišta i zajmova. Prethodna pitanja su minimalni okvir kojim bi država trebalo da stvori ambijent za tržišnu utakmicu privrednih aktera po kriterujumima razvijenog svijeta.
- STANJE
Srušena je jedna privredna (agrarna) struktura koju smo posjedovali u ranijem (jugoslovenskom) sistemu privređivanja. Naspram ove činjenice, još uvijek nije izgrađena nova struktura koja bi mogla intenzivirati razvoj agrara na tržišnim osnovama. Zbog ove činjenice, crnogorska agrarna privreda se još nalazi u svojevrsnom interegnumu, sa svim posljedicama tržišne i ekonomske prirode.
Posljedice sadašnjeg stanja se ogledaju u padu obradivih zemljišnih površina; smanjenju broja stočnog fonda; daljoj migraciji mladih ljudi sa sela; tržišnoj nekonkurentnosti i onog broja farmera koji istrajavaju u privrženosti selu i poljoprivredi; neorganizovanosti farmerstva i zadržavanju težačkog načina života i rada na selu; rastu velikog broja nezaposlenih (mladih) ljudi u gradovima i mnogim drugim negativnostima koje se odražavaju na socijalno ekonomsku stabilnost zemlje na duži rok.
Ozbiljna redefinicija sadašnje agrarne politike, u kojoj bi država morala povući ključne poteze, postavlja se kao aksiom broj jedan, ukoliko ova zaista želi da počne da se bavi intenzivnijim ostvarivanjem ciljeva u agraru na duži rok. Koliko god aktuelna agrarna vlast odlagala rješavanje apostrofiranih pitanja, toliko će Crna Gora kaskati u agraru za razvijenim zemljama Evrope!
Neke države sa Balkana su postale članice Evropske unije, ali, nažalost, devastirana ruralna privreda ostala je skoro tamo gdje je bila u socijalističkom sistemu i danas pretstavlja rak ranu privreda tih zemalja! I ne samo to, te države danas predstavljaju balast EU, koja izgeda ne zna što da uradi sa njima.
Višedecenijska praksa Evrope odavno je srušila mnoge tabue u razvoju ove privredne grane i time otvorila put neviđenog naučno-tehnološkog progresa, ne samo u oblasti zelene revolucije, već po tom osnovu ukupnog privrednog razvoja tih zemalja!
- CILJEVI
Kada su u pitanju naši ciljevi, van sumnje je da oni treba da korespondiraju sa evropskim i svjetskim trendovima, pri čemu treba da bude odstranjena zabluda o svemoći liberalnog tržišta koje u hodu može da razriješi višedecenijske nataložene probleme, a koji danas đavolski opterećuju socio-ekonomski i politički život Crne Gore.
Politika o kojoj je riječ, ne podrazumijeva klasično oslanjanje agrara na grbaču poreskih obaveznika, kako se to u posljednje vrijeme pogrešno ističe u dnevnoj štampi, već redefiniciju sadašnje ekonomske, fiskalne i budžetske politike zajedno i, na ekonomskim osnovama, inaugurisanje modela finansiranja agrara koji će prihvatiti konsenzusom i zakonodavna vlast i građani! Na produktima ovakve ili slične politike Crna Gora ne može nikada biti gubitnik!
Teza o kojoj je riječ, bila je višedecenijski jedno od polazišta u politici razvoja zemalja zapadne ekonomije. Praksa tih zemalja nije tajna, kao što nije tajna da mi ne možemo preskočiti višedecenijsko zaostajanje u ovoj privrednoj grani i kreditnim skokovima sjesti u društvo agrarno i ekonomski razvijenih zemalja.
Konkurentnost agrarne privrede u principu se mora bazirati na tri bitne karakteristike domaćeg proizvoda: kvalitet i marka usklađeni sa evropskom standardima i tržišnom praksom; cjenovna konkurentnost, savremeni dizajn, lager, pakovanje i transport.
Nije pretjerano reći da sadašnja praksa stalno drži agrarnu vlast u svojevrsnom raspeću, tako da posmatrač ima utisak da nema šanse da se ova izvuče iz takvog nezavidnog stanja i zauzme mjesto koje joj po prirodi stvari pripada u moderno uređenoj agrarnoj politici jedne države.
Po ocjeni autora ovog teksta, prethodno pitanje je prevashodno sistemske prirode, pa tek stvar znanja i institucionalno-finansijske prirode, pri čemu bi svako u takvom sistemu privređivanja radio svoj posao i bio odgovaran za ono što mu u jedinstvenom agrarnom sistemu pripada, a čija se uspješnost u tom procesu mjeri na tržištu i na kraju svake poslovne godine!
- DVA RAZVOJNA PRAVCA
Sadašnji koncept poljoprivrednog razvoja u Crnoj Gori skrojen je od monocentričkog „materijala“ (farme), pri čemu ovaj nikako da se otrgne od nedostatka strateškog koncepta razvoja, koji bi trebalo da sadrži najmanje dvije razvojne komponente:
(1) Farmu kao seosko preduzeće sa glavnom (proizvodnom) djelatnošću i dopunskim zanimanjem, izvedenim kao tržišne vrijednosti specijalističkog tipa (seoski turizam, drvoprerada, zanatstvo, trgovina, ugostiteljstvo i dr.) i organizovanu po uhodanim evropskim kriterijumima;
(2) Razvoj proizvodnje na uređenoj zemlišnoj teritoriji (tzv. većim kompleksima), kao visokim robnim proizvođačima, raznovrsnošću i cjenovno konkurentnim na evropskom i svjetskom tržištu.
Farma bez sumnje treba da predstavlja okosnicu razvoja seoske poljoprivrede i prateće privredne strukture sa svim nedaćama, kao što su veličina zemljišnog posjeda (prosjek 3,5 ha) i mnoštva ograničavajućih činioca koji seosku privredu još uvijek čine težačkom, rezultatski sumnjivom i nekonkurentnom.
Naspram ograničenja koja sada koče razvoj farme, valja imati u vidu da se danas oko 60% svjetskog tržišta hrane zadovoljava od strane velikih kompanija sa zemljišnim posjedom i proizvodnjom na stotine i hiljade hektara. Crna Gora posjeduje i prirodne i tržišne uslove da na odabranim pravcima, razvije široku proizvodnu strukturu, koja bi mogla predstavljati bogatstvo crnogorske agrarne ponude na bilo kojem tržištu!
Koliko su razmišljanja na ovu temu životno važna, govore i podaci istaknuti na nedavnoj Skupštine maslinara „Boka“ koji traže da se stvore uslovi kako bi razvili ovu nadasve atraktivnu (izvoznu) proizvodnju na stotinak hektara i više, slično Španiji (Andaluzija), Italiji, Grčkoj i drugim mediteranskim zemjama.
- AKSIOMI AGRARNE POLITIKE
Ukoliko Crna Gora želi stvoriti minimalni ambijent (okvir) za realizaciju koncepta razvoja u agraru o kojem je riječ, morala bi neodložno zatražiti od nauke i struke da ponude koncept razvoja agrara u zemlji na dužim osnovama, koji bi počivao na savremenoj evropskoj i svjetskoj praksi. Nakon toga široka javnost bi se morala upoznati sa tako inoviranom politikom razvoja, da bi nakon toga Skupština Crne Gore konsenzusom usvojila osnove nove agrarne i razvojne politike!
- AGRARNU POLITIKU!
U postojećim uslovima nemoguće je posjedovati bilo kakav projekat na ovu temu, a kamoli tragati za finansijskim izvorima kao podršci nekom od tih projekata?
A što tek reći za činjenicu da nema ko uraditi kompleksan tehničko-ekonomski projekat razvoja farme (glavna i sporedne djelatnosti orijentisane prema tržištu), pri čemu bi politika finansiranja morala biti upripodobljena specifičnostima farme kao privrednog organizma? Da li je budućnost agrara da se primarno bavimo rješavanjem problema razvoja agrara na parče, ili nekome stoka, nekome traktor, nekome plastenik i dr? U razvijenim zemljama to su potezi do investiranja u uska grla, a razvoj nove i obimnije proizvodnje na tržišnim osnovama, stvar je kompleksnih projekata koje osmišljavaju timovi projektanata interdisciplinarnog tipa – eksperti za ovu oblast!!!
- NEKI OPŠTI PRINCIPI FINANSIRANJA AGRARNE PRODUKCIJE
Finansiranje razvoja agrarne privrede je specifično onoliko, koliko su specifični trajanje bioloških i vremenskih procesa do prispjeća finalnog proizvoda. Zemlje koje ne uvažavaju devet specifičnosti agrarne produkcije i tim specifičnostima pripodobe finansiranje ove privredne grane, ne mogu računati na ekonomsko efektuiranje investicionih ulaganja. Taj aksiom je jedna od specifičnosti koje nemaju druge privredne grane na jednoj strani, a na drugoj, to su temeljne odlike dobre agrarne politike, od koje zavisi progres u ovoj grani i njen doprinos privrednoj i socijalnoj stabilnosti zemlje.
Velike su razlike između finansijskih politika koje su primjenjivane u agrarnoj produkciji zemalja razvijene ekonomije prije više od 30-40 godina unazad i današnje agrarne politike u tim istim zemljama. Tim razlikama su doprinijeli trnovit razvojni put u primjeni naučno-tehnoloških dostignuća u ovoj oblasti privrede i velikih finansijskih odricanja država po tom osnovu, pri čemu, u rezultatu, danas raspolažu sa ogromnim viškovima proizvoda, prinuđene da katkada brenzaju rast te iste proizvodnje i cijena, zbog čega u tim zemljama imamo povremene „ratove“ na relaciji proizvođači (farmeri) – država!
Govoreći jezikom činjenica, evropske države su tih davnih godina riješile pitanja koja pretstavljaju aksiome dobro utemeljene agrarne politike, pa tek zavisno od ciljeva u toj oblasti potražile finansijska rješenja koja će pored naučno-tehnološkog znanja predstavljati glavnu potporu u ostvarivanju tih ciljeva. Obrnuti proces nije moguć!
E sada, što se dešava kod nas? Nema rješenja za pitanja koja čine osnovu dobre agrarne politike na dugi rok, a onda se ne može govoriti ni o finansijskoj konstrukciji (politici) koja bi se stavila u funkciju ostvarivanja agrarnih ciljeva! I kao posljedicu svega toga - imamo što imamo!
Prema raspoloživim saznanjima, Crna Gora ima mogućnosti da razriješi i prvu i drugu grupu pitanja (koncepcijske prirode), s tim što budžetiranje agrarne produkcije od strane: države, pristupnih fondova Evrope i poslovnih banaka (domaćih i inostranih), ne bi smjelo da bude ispod 5% državnog budžeta za jednu godinu (Odlukom Skupštine Crne Gore iz 1992. bilo je predviđeno da se ovaj cilj ostvari u 2000. godini)!
Konačno, EU, koja donira države na putu učlanjivanja u Uniju iz bespovratnih fondova, formiranje agencija za plaćanje je tehničko pitanje, posredstvom kojeg Unija želi uspostaviti kontrolu nad utroškom svojih sredstava. Nije sporno da su sredstva pristupnih fondova značajna stavka u podršci razvoja poljoprivrede i ruralne privrede, ali se postavlja pitanje što uraditi sa problemom finansiranja agrarne privrede na domaćim i inostranim izvorima sredstava? Banke komercijalnog i opšteg tipa nijesu do sada nikada mogle riješiti do kraja ovo pitanje, za koje, ruku na srce, država nikada nije imala sluha! Zbog toga smo uvijek imali sistem - banke drumom, a farmeri šumom, a u takvom sistemu bankarsko-ekonomskih odnosa, efekti su najčešće izostajali.
- RASPEĆE
Konačno, sve dokle apostrofirana pitanja budu na listi čekanja (zaturena u složenoj svakodnevici), agrana vlast će živjeti u raspeću između pomanjkanja koncepta (strategije ili nepostojanja sopstvenog agrarnog sistema) razvoja agrarne produkcije na jednoj strani i, na drugoj, prakse sklone da i za svoje i tuđe propuste optužuje državu.
Bonus video:
