Raspad Jugoslavije hranio je vjerovanje da mahanje zastavama vodi krvoproliću. Ali je to nagrizlo podršku centru i potpaljivalo netrpeljivost zasnovanu na etnicitetu
Uvijek sam se plašio znakova i simbola, nikada ljudi i stvari”, napisao je rumunski pisac Mihail Sebastijan na početku već dve hiljade godina čudesne knjige iz 1934, koja je uhvatila zagušljivu atmosferu antisemitizma i toksičnog nacionalizma u njegovoj zemlji između dva svjetska rata. Danas se u Evropi i SAD, kako osnažuje strah od porasta nacionalizma, mnogo priča o vraćanju 1930-ih. Ali tu je paradoks: nekoliko studija je pokazalo da se nacionalistička stanovišta, posebno antimigrantska osjećanja, nisu promijenila mnogo u posljednjih 20 godina. Ljudima je uvijek bilo neprijatno sa idejom da stranci naseljavanju njihovu zemlju.
Tako da pitanje nije toliko odakle je nacionalizam došao već gdje se krio sve ove godine. Šta je to sada u etnonacionalizmu što okuplja glasače, a nije radilo ranije? Da li je dovoljno ukazati na uticaj finansijske krize 2008-2010, kombinovan sa šokom izazvanim izbjegličkom krizom? Da li možda postoji drugo, manje očigledno objašnjenje?
Ranije ove godine, na izložbi u Sofiji bugarskog umjetnika Lučezara Bojadžijeva, naišao sam na savršenu vizuelizaciju onoga što je dugo bila politički korektna verzija evropske istorije. Naslovljena “Na odmoru”, prikazala je čuvenu statuu na berlinskom bulevaru Unter den Linden pruskog vođe Fridriha Velikog na konju - samo bez kralja na leđima konja. Uklanjanjem jahača, umjetnik je transformisao spomenik nacionalnom heroju u spomenik konju. Sve kompleksnosti u vezi sa važnom, ali moralno kontroverznom ličnošću iz prošlosti odjednom su eliminisane. U Bojadžijevljevom radu postoji dvostruka ironija, usmjerena i na one koji očekuju da vide svoje nacionalne vođe na konju i na one koji se nadaju da će prepraviti istoriju prostim uklanjanjem kralja.
Popunjavanje praznine: Ono čega Bojadžijev možda nije svjestan jeste da će, kada se istorijske vođe sklone sa svojih konja, sadašnji politički lideri biti u iskušenju da uskoče. To se upravo desilo u centralnoj Evropi proteklih godina. Desničarska politička hegemonija u zemljama poput Poljske i Mađarske direktan je ishod praznine nastale razvodom liberalizma i nacionalizma krajem 1990-ih.
Setite se kako su nacionalisti i liberali bili saveznici u zbacivanju komunizma 1989. Centralnoevropski liberali bili su svjesni političke draži postkomunističkog nacionalizma, pa su uradili mnogo da ga oblikuju i ublaže. Pozivanje na nacionalističko osećanje bilo je od ključnog značaja kako mobilisati društvo protiv komunističkih režima. Poljski pokret Solidarnost nije bio liberalan već mješovita - socijalna i nacionalistička - koalicija koja je podržala vrijednosti liberalne demokratije.
Taj savez nacionalista i liberala okončan je tokom jugoslovenskih ratova. Nasilan raspad zemlje ubijedio je liberale da je nacionalizam u samom srcu tame i da bi flertovanje s njim moglo biti grešno. Ti dramatični događaji utišali su nacionaliste ili ih učinili manje glasnim - makar na neko vrijeme. Srpski vođa Slobodan Milošević, bivši komunista, postao je odvratan simbol nacionalizma posle 1989.
Nespremni da dijele etiketu s njim, centralno i istočnoevropski nacionalistički nastrojeni političari, većinom čvrsti antikomunisti, utišali su se. Njihova vrsta nacionalizma prosto nije mogla da izgovori njegovo ime.
Jugoslovenski ratovi onemogućili su liberalima da definišu liberalizam bilo kako drugačije osim kao antinacionalizam. Vremenom je, međutim, izjednačavanje liberalizma sa antinacionalizmom donijelo neželjene posljedice. Nagrizlo je podršku birača liberalnim partijama, čime su postale potpuno zavisne od uspjeha ekonomskih reformi i lišene moćnih nacionalističkih simbola. U međuvremenu je neobjavljeni rat liberala i nacionalista doveo umjerene nacionaliste da budu odgurnuti u iliberalni tabor.
Da li je trebalo da se svi pravimo Njemci: Primjer Njemačke odigrao je ulogu. Centralno i istočnoevropski liberali željeli su da se društva nose sa svojom prošlošću na način na koji se Njemačka nosila sa svojom. Ali, da li je bilo realistično očekivati da ćemo posle 1989. svi postati Njemci?
Posleratna njemačka demokratija izgrađena je na pretpostavci da nacionalizam neizbježno vodi u nacizam. Kao rezultat, svako ispoljavanje etnonacionalizma bilo je blizu da bude kriminalizovano - čak su i nacionalne zastave na fudbalskim utakmicama gledane s podozrenjem. Njemački radikalni pristup nije teško razumjeti, s obzirom na izuzetnu prirodu nacističkog nasljeđa s kojim je morao da se izbori. Ali pokušaj da se to prenese na centralnu Evropu bio je osuđen da se vrati kao bumerang.
Razlog je što su centralno i istočnoevropske države djeca doba nacionalizma koji je uslijedio posle raspada evropskih imperija. Ali, za razliku od njemačkih nacionalista 1945, centralnoevropski nacionalisti su 1989. osjećali da su pobjednici, a ne gubitnici, posljednjeg rata - u ovom slučaju Hladnog rata. U tom smislu, “postati Njemac” bilo je nemoguće: većina Poljaka osjećala je da je apsurdno prestati poštovati nacionalistički nastrojene vođe koji su rizikovali svoje živote da brane Poljsku od Hitlera ili Staljina.
Danas vidimo rezultat. U XIX vijeku, i opet 1970-ih i 80-ih, liberali i nacionalisti mogli su da oblikuju zajedničku platformu - koja je bila inkluzivna, ukorijenjena u kulturi individualnih prava i usredištena oko osjećaja nacionalnog ponosa. Današnji centralnoevropski nacionalizam je, međutim, sužen na etnicizam, potpaljivan demografskim strahovima i nespokojem oko promijenjene uloge Evrope u svijetu. Centralnoevropski narodi osjećaju se ugroženi ne toliko migrantima (koji se zapravo nerado naseljavaju u njihove zemlje) već prazninom nastalom u zajednicama ekonomskom emigracijom toliko mnogo njihovih građana tokom posljednje decenije, stvarajući osjećaj kolektivnog gubitka onih koji su ostali.
Liberali mogu sanjati o porazu nacionalizma, baš kao što je nacionalizam sam pomogao porazu komunizma. Ali se ta nada brzo preokreće u političku tragediju - jer, dok je komunizam bio radikalan politički eksperiment zasnovan na ukidanju privatne svojine, nacionalizam - u jednom ili drugom obliku - organski je dio svake demokratske političke scene. Priznavanje da je to tako zasigurno mora biti dio rješavanja njegovog rastućeg uticaja.
Autor je predsjednik Centra za liberalne strategije u Sofiji i stalni član Instituta za humanističke nauke u Beču
(The Guardian; novimagazin.rs)
Bonus video:
