Pet zemalja Zapadnog Balkana ne pripadaju Evropskoj uniji: Albanija, Crna Gora, Makedonija, Bosna I Hercegovina i Srbija. Principijelno bi moralo biti nabrojano i Kosovo, ali njega ne priznaju baš sve zemlje na svijetu kao suverenu državu. Radi se o državama za koje se Zapadna Evropa dugo vremena nije stvarno interesovala. One su male: tamo živi sveukupno oko 18 miliona ljudi - a i ta brojka se stalno smanjuje iseljavanjem i lošom politikom rađanja. Tamošnje ljude smatraju korumpiranim. A i teško se njima vlada. Usput: sirotinja su. Po glavi stanovnika su prošle godine prihodovali, po navodima MMF, 14% EU-prosjeka: isto koliko i 2003.
Drugim reijčima: region ne napreduje. A poslije okončanja posljednjih balkanskih ratova prije 20 godina svi su imali tako lijepe predstave o prosperitetnoj budućnosti u EU. Od toga do danas nije bilo ništa. Iako je 2014. tadašnji predsjednik Evropske komisije Jean-Claude Juncker proglasio moratorijum na proširenje EU, a predsjednik Francuske E. Macron blokirao početak pristupnih pregovora sa Albanijom i Sjevernom Makedonijom blokirao prvo 2018. a onda i 2019, te prepreke su u međuvremenu prevaziđene pa su sa ove dvije države pregovori započeti - kao prije toga i sa Srbijom (2013). Ali poslije svega toga i tako dugo vremena provedenog u EU čekaonici, skepticizam -u pogledu pitanja da li će im se ikad ostvariti san da uđu u EU - u ovim zemljama je veliki.
Zato se region dao u potragu za drugim partnerima. Kina, Rusija i Turska su to dočekale spremne. One Zapadni Balkan vide kao strateško polje na evropskoj šahovnici i pokušavaju, simbolički rečeno, da ga zaposjednu: svako na svoj način, svako sa sopstvenom strategijom, svako sa posebnim adutima i slabostima. No svima im je zajedničko da žele da na tom polju oslabe EU a povećaju svoj uticaj na kontinentu.
Tu su još i SAD pod Donaldom Trumpom, kome je prije svega bitno da ograniči uticaj Rusije i Kine, ali mu nije baš najbitnije da istovremeno ojača EU.
Kina nudi kredite bez uslova
Ovaj razvoj situcije seže do u vremena globalne privredne i finansijske krize 2009, koja je Kinu puno manje pogodila nego Evropu. Od tada strategija Pekinga glasi: finansijski slabim zemljama regiona davati kredite te brzo i jeftino realizovati infrastrukturne projekte. I to tako da regionalnim moćnicima olakša da ojačaju sopstvene strukture moći, a obogate svoje kumove i prijatelje.
Visinu potrebnih sredstava za modernizaciju raspale infrastrukture u regionu eksperti procjenjuju na oko 800 milijardi eura. Privatni zapadni investitori su do sada radije zaobilazili region, a vlade Zapadnog Balkana muku mučile da ispune nepohodne EU-standarde po pitanju korupcije i ekologije potrebne za dobijanje novca iz EU-fondova. Upravo u tu prazninu je uskočila Kina: ona nudi kredite bez ikakve transparentnosti pri uzimanju.
Što se moćnicima na Balkanu veoma sviđa a i inače je kontra-model u odnosu na EU i njeno insistiranje na pravnoj državi i borbi protiv korupcije. “Ne morate biti super-demokrate da bi ste bili moderni i živjeli u blagostanju”: tako glasi ponuda Kine jugoistočnim Evropljanima. Slično postupaju i druge autokratske sile koje se motaju po Balkanu: Rusija i Turska. “One nude modele razvoja koji su odijeljeni od političkih uslova”, kaže Valbona Zeneli iz George Marshall European Center for Security Studies, bezbjednosno-političkog instituta kooperacije njemačkog i američkog ministarstva odbrane. “Ove sile pokušavaju da zemljama Balkana demonstriraju da EU nije jedina opcija za njih.”
Ranije, u komunistička vremena, Jugoslavija je vodila Pokret Nesvrstanih. Nešto slično tome provijava kad se do kraja promisli kako bi ta “druga opcija” - van EU - trebalo da izgleda. Dvadeset odsto svih kumuliranih stranih direktnih investicija u ovih 5 zemalja dolazi iz Kine, više nego iz ijedne druge države: ako EU ne računamo kao “državu”, nego uvidimo da se radi o alijansi 27 zemalja. Od toga su 80% krediti, najčešće za infrastrukturne projekte, poput željezničke pruge Beograd-Budimpešta. Takvi moderni transportni putevi trebaju pomoći da više kineske robe dopre od Evrope. I brže.
Posljedica toga je činjenica da se pojedine države Balkana veoma zadužuju kod kineskih državnih banaka, što prijeti da se iz finansijske pretvori i u političku zavisnost. Kineski krediti u Crnoj Gori čine 40% svih državnih dugova Crne Gore. Ali nije ona već je Srbija strateški fokus Kineza: Srbija je najveća zemlja regiona, ima 8 miliona stanovnika i najveći privredni proizvod - oko 130 milijardi eura.
Ali, ne radi se samo o parama nego i o instrumentima moći: Kina tako vladi predsjednika Aleksandra Vučića, koji na Zapadu važi za “autokratu”, liferuje nadzornu tehnologiju za Beograd i ostale gradove, kao i oružane dronove. Srbija je, u izgradnji svoje telekomunikacione mreže, strateškog partnera pronašla u kineskom koncernu Huawei.
No, Kina ima i jednu veliku slabost na Balkanu: tamo Kinezi ne vole. Srbi se osjećaju vezanima za Ruse, muslimanski Bosanci, Albanci te Kosovari za Turke - a za skoro sve je EU centar Evrope, kontinenta čijeg se dijelom svi osjećaju i gdje im živi puno rođaka. Kina im svima ostaje daleka i strana. A i na ovim velikim infrastrukturnim projektima rade skoro isključivo kineske firme sa sopstvenom radnom snagom - tako da Kina Balkancima nikad realno neće biti blizak prijatelj.
I Rusija se koncentrisala na Srbiju. Moskva manje polaže na pare ali više na oružje: oklopnjake i avione - kao poklon. Kao i na isporuke gasa, od koga Srbija, BiH i Sjeverna Makedonija 100% zavise. Moskva takođe investira u bankarski i energetski sektor: prije svega u Srbiji ali i u srpskom dijelu Bosne kao i u Crnoj Gori. U ovoj državi 13% svih stranih direktnih investicija potiče iz Rusije. U Srbiji su to 9% a u Bosni 8%. “Ruska nastojanja da izgradi sopstveni uticaj su tokom posljednjih godina jasno pojačana”, kaže Zeneli.
Ali Rusija nikako da da pare iz ruku, onako kako to radi Kina a što se tiče polu-rashodovanih tenkova i aviona: ako su i poklon, a pomalo i modernizirani - njima se u mirnodopska vremena samo ograničeno da izvršiti uticaj. Sem toga, srpski predsjednik Vučić nedavno je Amerikancima i Evropljanima obećao da više neće ni kupovati ni uzimati rusko oružje. Što dovoljno govorio o ograničenosti ruskog uticaja.
Neuspio je bio 2016. i pokušaj da se spriječi tada prestojeći ulazak Crne Gore u NATO pomoću državnog udara u organizaciji ruskih agenata - bar tako piše u presudi suda u Crnoj Gori, objavljenoj 2019. Rusija ove optužbe ocjenjuje kao apsurdne. Finalno: Rusija na Balkanu prije svega radi manevre ometanja, pokušavajući da pospješi antievropska raspoloženja i potkopa vjeru u prednosti EU.
Balkan koristi žudnje kao sredstvo pritiska na EU
U muslimanskim djelovima Bosne te na Kosovu, djelimično i u Albaniji, Turska se doživljava kao quasi-sila zaštitnica. Ali u Albaniji i Kina izgrađuje svoj uticaj na istorijski bliskim vezama iz komunističkih vremena pa je tako, između ostalog, kupila i aerodrom u Tirani.
Preko TIKA, širokogrudo dotirane turske agencije za kulturnu saradnju, restaurišu se istorijski spomenici iz osmanskih vremena i grade džamije: samo na Kosovu već njih 20. Vladi bliska turska Maarif-Fondacija podiže škole. Na taj način Turska želi da za sebe veže omladinu.
Turska kompanija, finansirana kroz turske kredite, za 3 milijarde eura gradi autoput koji bosanski glavni grad Sarajevo treba da poveže sa Beogradom. Turske banke i građevinske firme su prisutne u cijelom regionu. Poput Rusije, ni Turska se ne suzdržava od upotrebe sopstvenih obavještajnih službi: 2016. je šest Erdoganovih kritičara oteto sa Kosova i transportovano u Tursku. Ali Zapadni Balkan se ne da samo iskorištavati, nego i on sam koristi žudnju velikih sila kao sredstvo pritiska na EU. Što proširuje sopstveni teren za igru i pomaže da se tempo u Briselu makar malo ubrza. Finalno, države regiona znaju da 70% njihove trgovine biva ostvareno sa EU, a da iz zemalja Unije - kumulativno posmatrano - dolazi 70% svih stranih investicija. Vlade Balkana su, takođe, svjesne činjenice da je cijena za ulazak u EU odricanje od dijela suverenosti kao i od iliberalnih sredstava moći. Što ih čini realno poprilično rezervisanim prema ovom deklarisanom cilju.
A tu su i SAD, kojima je prije svega bitno da region ne prepuste Rusima i Kinezima - istovremeno im je ne baš pretjerano bitno da ojačaju EU. Privredno SAD nisu značajno prisutne u regionu ali jesu vojno: imaju veliku bazu, kamp Bondsteel, na Kosovu. Usko vojno povezivanje sa SAD je državni rezon u Albaniji i na Kosovu, koje svoju nezavisnost prije svega zahvaljuje Sjedinjenim Državama.
Sem toga, predsjednik SAD Donald Trump želi da uspije u onome u čemu EU već 20 godina nije: trajno rješenje problema između Kosova i Srbije. Glavari ovih dviju država će 27. juna nastupiti u Vašingtonu. Dogovor bi trebalo da raduje EU, ali u Briselu su svjesni da je ovaj coup više usmjeren protiv EU nego odrađen sa njom. Veliko balkansko pozorište je u punom jeku.
(Die Welt)
Prevod: Mirko Vuletić
Bonus video:
