“Čovjek je jedini vremeplov koji posjedujemo” (Georgi Gospodinov)
U romanu “Sljepilo” Josea Saramaga čovjek odjednom oslijepi, kao i ljekar koji ga pregleda, a onda i lopov koji krade njegov auto. Iz straha od širenja “bijelog sljepila”, vlada uvodi drakonske mjere ne bi li spriječila dalje infekcije. Svi, koji su već oslijepili, i svi, koji su sa njima bili u kontaktu, bivaju pohvatani i zajedno zatvoreni u bivšoj ludnici na obodu grada. Pokušaje bijega iz bolnice vojne patrole kažnjavaju smrću, jer su vojnici unezvijereni od straha da će i sami oslijepiti. Bivša ludnica se sve više pretvara u koncentracioni logor.
Na posljednjim stranicama romana epidemija isto tako brzo nestaje kako se i pojavila i ostavlja ljude sa pitanjem zašto su oslijepili. “Ne vjerujem da smo oslijepili, vjerujem da smo slijepi - slijepi koji vide, slijepi koji videći ne vide.” Gubitak očnog vida je karakteristika svake epidemije: osjećamo se slijepim jer nismo vidjeli nadolazeću pandemiju i jer ne razumijemo šta se oko nas dešava. Saramago ne vjeruje da epidemije mijenjaju društvo: iz njegove vizure one nam pomažu da bolje vidimo istinu o našim društvima. Ako je u pravu, onda je važno da razumijemo šta smo doživjeli dok smo zbog korone bili prisiljeni da sjedimo doma.
Sinhronizacija svijeta
Razmišljajući o posljedicama korona virusa vidim sedam paradoksa:
Prvi paradoks covida-19 se sastoji u tome da otkriva mračne strane globalizacije a istovremeno je i njen agent. Virus se pokazao posebno projavnim na mestima koja su, kako kaže istoričar Frank Snowden, “gusto naseljena i u međusobnom kontaktu brzim avio-konekcijama, kretanjima turista, izbjeglica, biznismena svih vrsta: prožimajućim mrežama svih kategorija.” Istovremeno, virus je sinhronizovao svijet i okupio nas na način na koji to nije uradio nijedan virus ranije: jedno vrijeme smo živeli u zajedničkom svijetu.
Drugi paradoks korona krize je da je ubrzan trend ka deglobalizaciji, koju je pokrenula finansijska kriza 2008/2009 i istovremeno pokazala granice racionalizacije. A što se tiče postkorona svijeta, Gideon Rachman piše: “Teško je vjerovati da će velike, razvijene zemlje i dalje prihvatati situaciju u kojoj moraju da uvoze najveći dio vitalne medicinske opreme.”
Tokom svog zenita u devedesetim godinama, globalizacija je zastupala efikasnost just-in-time lanca snabdijevanja, dok danas primaljivo djeluje slika jake države koja skladišti sve resurse neophodne društvu u krizi. Istovremeno je korona kriza možda i najprijateljskija prema globalizaciji od svih kriza koje ugrožavaju ljude zato što otkriva veliki značaj internacionalne kooperacije. Za razliku od velikih pokreta narodnih seoba, virus ne izaziva nasilnički nacionalizam. A za razliku od zemljotresa ili cunamija: pandemije su globalno pitanje.
Pandemija je kriza koja čovječanstvu omogućava da osjeti međusobnu zavisnost i zajedništvo. Ona obezbjeđuje da ljudi svoja nadanja polažu u nauku i racionalnost. A nije pandemija ta koja prisiljava da pesimistički posmatram budućnost, nego prije svega podbacivanje političkih vođa ovoga svijeta da mobilišu kolektivni odgovor na krizu.
Treći paradoks covida-19 jeste da je strah od virusa u ranoj fazi pandemije prouzrokovao stanje nacionalnog jedinstva, koji mnoga društva godinama već nisu doživjela. Ali, što više vremena protiče pandemija ne samo da će pojačati političke, ekonomske i društvene podjele koje su već ranije u svim društvima bile manifestne - nego će i sjećanja na samu pandemiju prohujati kao tragovi u pijesku. Što više nestaje strah od covida-19 to ćemo manje biti spremni da priznamo da je opasnost ikad bila realna. A paradoksalno pri tome je da će zemlje koje su virus ili posebno efikasno suzbile ili imale sreću da ih je kako-tako zaobišao, postati mjesta na kojima će javno mnjenje vlade posebno oštro kritikovati zbog lockdown-politike.
Pauza za demokratiju
Četvrti je paradoks da je covid-19 demokratiji obezbijedio pauzu, makar u Evropi, gdje je u puno država proglašeno vanredno stanje - a time držao čežnju ljudi za autoritarnom vladom u granicama. Činjenica da su građanska prava i slobode zamrznuti će prije dovesti do odbijanja nego zagovaranja autoritarizma. U ranim fazama krize, ljudi su dobrovoljno svojim vladama dopuštali vanredna ovlašćenja ali sa time će sve manje biti velikodušni čim uvide da im privredne brige sve više potiskuju zdravstvene. To je promjenljiva priroda krize covid-19: zdravstvena katastrofa - koja će se razviti u ekonomsku katastrofu - veoma otežava mogućnost procjene političkih posljedica krize.
Peti korona paradoks leži u tome da će, iako je EU u prvoj fazi krize vidno bila jednostavno nestala, pandemija za njenu budućnost biti važnija od svega drugog u istoriji Unije. Ona rizikuje ne samo teritorijalnu razgradnju kao kod brexitam nego i potonuće u apsolutnu beznačajnost.
Šesti paradoks covida-19 je taj da je virus povratio duhove prethodne tri krize koje su Evropu uzdrmale proteklih decenija - rat protiv terora, izbjegličku i svjetsku finanijsku krizu - ali i da je revidirao političke rezultate tih kriza. Jedna od posljedica finansijske krize je bila manjak spremnosti da se nacionalni dugovi pretvore u zajedničke evropske, kao i nespremnost da se smanji ograničenje državnih izdataka da bi se prevazišla recesija.
Sada doživljavamo suštu suprotnost. Nauk za Evropljane iz Rata protiv terora se sastojao u tome da - za razliku od Amerikanaca posle 9/11 - nisu bili spremni da pravo na privatnu sferu žrtvuju zarad veće bezbjednosti. Korona revidira ovu evropsku poziciju. Izbjeglička kriza se završila neizgovorenim konsenzusom je nemoguće zatvoriti unutrašnje granice Evrope i da će - ako se to ikad desi - istočni Evropljani biti najveći gubitnici. Korona je pokazala da je i te kako moguće zatvoriti unutrašnje evropske granice, a da zapadni Evropljani gube isto koliko i istočni. Čarter letovi na vrhuncu pandemije, kojima su sezonski radnici iz Istočne Evrope dovođeni na njive i fabrike u Francusku, Njemačku i Britaniju, dramatično su promijenili ton debate.
Posljednji, sedmi paradoks pokazuje da se upravo EU, koja samu sebe inače definiše kao posljednji bastion otvorenosti i interdependencije, pod pritiskom globalizacije nalazi pred odlukom da razvije još više zajedniče evropske strategije, a moguće je čak i da Evropljani Briselu prenesu suverenu privilegiju proglašenja vanrednog stanja u pojedinim segmentima.
U EU je, do sada, javna zdravstvena zaštita - kao “kompetencija”- uvijek bila u rukama nacionalnih vlada. Kad su svakog dana na hiljade Italijana i Španaca umirali od korone, Brisel nije imao šta da kaže. EU se strukturalno pokazala kao neprimjerena da ublaži dolazeću katastofu: ireleventni faktor upravo u momentu kad je trebalo zaštiti ljude. Zatvoreni po svojim stanovima i kućama, Evropljani su odjednom prestali da razmišljaju o bilo kakvoj EU. A Italijani i Španci su se od nje osjećali izdanima - iako su se u tom osjećaju više fokusirali na pojedine druge Evropljane nego na samu EU-birokratiju.
Pred strateškom odlukom
Ideja zajedničke Evrope je bila nestala iza pitanja koje je puno ljudi Evrope postavljalo: zašto u pojedinim evropskim zemljama manje ljudi umire ii biva zaraženo nego u drugima. Niko se nije potrudio da prebroji umrle ili inficirane kompletnog evropskog kontinenta. Nijedna vlada nije zazvala zajedničku evropsku zdravstvenu strategiju ili evropizaciju ličnih podataka vezanih za koronu. Bilo je momenata u krizi u kojima je EU ličila na Sveto Rimsko Carstvo njemačke nacije posljednjih decenija svog postojanja, kad su ljudi koji su živjeli na njegovoj teritoriji bivali sve manje svjesni da su dio te tvorevine. Širom EU je korona kriza oduševljenje građana Unijom svela na minimum, ali istovremeno prisilila države da shvate koliko su od nje zavisne.
Konfrontirani sa izazovima covida-19, evropske vođe stoje sada pred strateškom odlukom: ili će se boriti za globalizirani svijet otvorenih granica ili će početi da rade na umjerenoj formi deglobalizacije. Najvjerovatnije će se odlučiti, tipično novoevropski, i za jedno i za drugo. Brisel će biti posljednji bastion odbrane globalizacije a istovremeno će pokušati da iskoristi pritisak iz procesa deglobalizacije ne bi li zadobio više moći i ovlašćenja sa ciljem više integracija na pojedinim područjima.
Virus korone, koji djeluje kao produkt globalizacije povezan sa spoznajom da ekonomski nacionalizam XIX vijeka nije više opcija za male i srednje evropske nacionalne države, mogao bi da otvori šanse jednom novom EU-centrisanom teritorijalnom nacionalizmu. Korona je naučila Evropljane: ako hoćete da živite bezbjedno, ne možete više da trpite svijet u kome većinu medikamenata ili maski proizvode van Evrope. Isto tako se pri izgradnji evropske 5G mreže ne možete osloniti na kineske koncerne. Ako svijet biva sve više protekcionistički, onda se efikasni protekcionizam u Evropi može organizovati samo na kontinentalnom nivou.
U akutnoj fazi krize vidjeli smo da nacionalna suverenost ima prednost na zajedničkim interesima. Kad je Italija svoje saveznike molila da joj hitno pošalju neophodni medicinski materijal, ni jedna jedina EU država nije htjela da joj pomogne. Njemačka je čak zabranila izvoz medicinskih maski i ostale zaštitne opreme, a Francuska zaplijenila sve maske iz sopstvene produkcije. Evropska komisija je nakraju bila prisiljena da se umiješa i da reguliše izvoz medicinske opreme.
Zato: dok je zatvaranje u nacionalne države bio neizbežna reakcija na takva masovna ugrožavanja zdravstvenog sistema, u svijetu bez američkog vođstva - uz to pocijepanom rivalstvom između SAD i Kine - snažnije ujedinjena Evropa i Brisel ovlašten da svuda po Evropi uvodi vanredna stanja bi se mogli pokazati kao jedino realistično rješenje za opohođenje sa sljedećom fazom krize.
Velika optička varka
Najveći paradoks kod covida-19 je taj što nas je zatvaranje granica između EU-država i izolacija ljudi po njihovim stanovima učinila kosmopolitskijima nego ikad. Možda prvi put u istoriji ljudi pričaju o istom problemu i dijele istu veliku brigu. U mnogobrojnim satima provedenim ispred kompjutera ili TV-a ljudi upoređuju ono što se dešava kod njih sa onim što biva drugdje. Možda će to trajati samo dok traje i ovaj čudni momenat naše istorije, ali niko ne može da porekne da trenutno doživljavamo kako se osjeća to što smo stanovnici jednog, zajedničkog svijeta.
Jedna od najvećih optičkih varki globalizacije XXI vijeka je da su samo mobilni ljudi prave kosmopolite, a da samo oni koji se na više različitih mjesta osjećaju kao kod kuće imaju univerzalnu perspektivu. Za podsjećanje: Immanuel Kant, jedan od najvećih univerzalista svih vremena, nikad nije izašao iz svog rodnog grada Koenigsberga. Taj grad je tokom istorije pripadao raznim carstvima, ali Kant je bio odlučio da ga ne napušta. Današnji paradoksi globalizacije ili deglobalizacije možda započinju tom njegovom odlukom. Covid-19 je svijet inficirao kosmopolitizmom - dok je države prisilio da budu anti-globalne.
Autor je predsjednik Centre for Liberal Strategies u Sofiji i stalni saradnik na Institutu za nauku o čovjeku u Beču
(Neue Zürcher Zeitung / NZZ)
Prevod: Mirko Vuletić (Tekst predstavlja prevod završnih pasusa knjige “Da li je danas već sjutra? Kako pandemija mijenja Evropu”, koju je 15. juna objavila izdavačka kuća ULLSTEIN)
Bonus video:
