Povodom susreta Bajden - Putin: kratak osvrt na odnose SAD i Rusije u prošlosti
Susret Bajdena i Putina 16. juna u Ženevi protekao je u znaku tzv. pragmatskog dijaloga. Neutralna Ženeva je bila i mjesto susreta Regana i Gorbačova 1985. Godine, što je bio uvod u završnu fazu hladnog rata između dvije nuklearne super sile.
Razlike u pozicijama Putina i Bajdena o mnogim pitanjima su saopštene u nešto pomirljivijoj retorici, što su analitičari protumačili i kao mogući nagovještaj prekida duboko poremećenih odnosa između dvije zemlje.
Vjerovatno nije bilo realno očekivati da će se brzo i značajnije resetovati međudržavni odnosi, ali razbijene su neke barijere iz perioda posljednje krize koja se smatra najvećom nakon završetka hladnog rata.
Složenost međunarodnog trenutka se ogleda i u nastojanju Bajdena da oštar odnos prema Moskvi, sve do prekida saradnje, pa i one ekonomskog karaktera, bude dio strategije američkog povratka u svjetsko liderstvo. Sa ovakvim odnosom, koji podrazumijeva i neke oblike kaznenog prekida saradnje sa Rusijom, pa i oko mnogih pitanja od šireg međunarodnog i zajedničkog interesa, nisu do kraja saglasni svi evropski partneri, posebno neke veće članice EU.
U svakom slučaju, Vašington je u istoriji odnosa sa Rusijom prije definisanja svoje strategije ozbiljno analizirao sve političke, vojne, ekonomske aspekte stanja, uključujući i one psihološke.
Tako se u čuvenom “dugom telegramu” - zapravo u iscrpnom izvještaju o karakteru sovjetskog društva koji je sredinom prošlog vijeka, preciznije 1947, poslao američki diplomata Džordž Kenan, tada otpravnik poslova ambasade SAD u Moskvi - našla i psihološka dimenzija problema u smislu efekata koje stigmatizacija ruskog naroda proizvodi na planu homogenizacije svijesti i lakšeg propagandnog manipulisanja.
Suštinski dio Kenanove analize je bio i predlog strategije SAD i zapadnih saveznika kako “obuzdati” sovjetski totalitarni sistem i na kraju poraziti svog rivala.
Izvještaj je dobrim dijelom postao zvanična strategija SAD u višedecenijskom nadmetanju dviju velikih sila bipolarnog svijeta. Ishod hladnog rata je bio takav da je istorija dala za pravo Kenanu i američkoj strategiji. Telegram je pomogao konstituisanju “politike kriterijuma”.
Istorija odnosa između SAD i Rusije ukazuje da na kraju pobjeđuje realpolitički pristup. To bi mogla biti i moguća pouka drugim zemljama kada se u kriznim vremenima, sa manjim ili većim žarom, opredjeljuju za neku stranu.
Upravo zbog značaja podsjećanja na istoriju odnosa SAD i Rusije, ponoviću kratak pregled koji izdvajam iz mog nešto opširnijeg i ovdje već objavljenog rada.
Prvo treba podsjetiti na činjenicu od kardinalne važnosti da SAD i Rusija, dvije u mnogo čemu različite zemlje, dva velika rivala, nisu nikada među sobom direktno ratovale. Istorija odnosa govori i o saradnji, međusobnim pomoćima, trgovinama, sve do velikih ratnih savezništva.
Odakle onda početi u nabrajanju karakterističnih momenata zajedničke istorije SAD i Rusije?
Možda od one godine u kojoj su gorjeli Moskva i Vašington! Preciznije, 1812. godine. Moskva je te godine gorjela pred ulaskom Napoleonove vojske. Vašington su, iste te 1812, nemilosrdno palili vojnici Engleske, kolonizatora koji je u krvi i vatri pokušavao da onemogući potpunu američku nezavisnost.
Prvi američki ambasador u Petrogradu bio je Džon Kvinsi Adams, budući američki predsjednik. Upravo je njegovim posredstvom septembra 1812. stigao predlog ruske strane da upravo Rusija posreduje u anglo-američkim mirovnim pregovorima koji bi zaustavili djelovanje engleske kaznene ekspedicije. Istorijske činjenice govore da su Amerikanci prihvatili rusku medijaciju, dok su Englezi to odbili.
Ako bismo se vratili malo unazad saznali bismo da je Džon Pol Džons, “otac američke mornarice”, 1788. bio u službi ruske carice Katarine II tokom rusko-turskog rata. Negdje u tom periodu Rusi trguju sa Bostonom kršeći engleske zakone.
Nešto kasnije, dakle poslije konsolidovanja američke nezavisnosti i impresivnog širenja države na cijelom kontinentu, realizuju se mnogi trgovački sporazumi između SAD i Rusije.
Tokom Krimskog rata 1854. Rusi prave ekonomske koncesije da bi zauzvrat dobili američku diplomatsku i logističku pomoć. Nakon završetka tog rata Amerikanci su pomagali obnovu luke Sevastopolj na Krimu.
I ruska prodaja Aljaske Americi 1867. pripada realpolitičkoj i geo-ekonomskoj tradiciji odnosa uz, ipak, i spektakularnost te diplomatske operacije.
Preskačem mnogo detalja iz ove očigledno bogate tradicije odnosa u 19. vijeku, uz pokušaj kratkog pregleda i nekih detalja iz 20. vijeka. U tom ideološkom vijeku, kako ga je nazvao Andre Malro, SAD su bile jedna od prvih država koje su priznale vladu Kerenskog u ruskoj revolucionarnoj, 1917. godini.
Reportaže američkog novinara Džona Rida i njegova knjižica “Deset dana koji su potresli svijet” o boljševičkoj revoluciji primljene su u SAD uglavnom sa simpatijama.
U čuvenih 14 tačaka američki predsjednik Vilson se bavi Rusijom zalažući se za teritorijalni integritet ruske države.
Poslije duže krize u odnosima, a u periodu konsolidovanja totalitarnog staljinističkog sistema i doktrine Lava Trockog o permanentnom izvozu komunističke revolucije, obje strane su paralelno sa ideološkim konfrontacijama nastojale da obnove diplomatske odnose.
Odmah poslije japanskog napada 1941. na Perl Harbur i američke objave rata Njemačkoj i Italiji, počinje dramatični američki obrt u odnosima sa Sovjetskim Savezom koji je već u ratu sa Njemačkom.
Tada zapravo počinje veliko političko-vojno savezništvo ideoloških protivnika, SSSR i SAD, dviju država koje će biti najzaslužnije za istorijsku pobjedu saveznika nad nacizmom i fašizmom.
Poslije savezničkih susreta u Kazablanci i Teheranu u ratnom periodu, samit 1945. na Jalti i Postdamu su označili, ne samo zajedničku pobjedu, već utemeljenje novog međunarodnog poretka u kome su vojne prednosti pretvarane u teritorijalne rezultate sa dogovorenim sferama uticaja. Ruzvelt i Staljin su, uz Čerčila, na Jalti dogovorili i veliko međunarodno dostignuće - osnivanje Ujedinjenih nacija.
Hladni rat sa uspostavljanjem “gvozdene zavjese”, koja je dijelila komunističke države predvođene Moskvom i zemlje tzv. slobodnog svijeta predvođene Vašingtonom, trajao je pola vijeka. Pedeset godina straha i nade. Ako SAD i SSSR nisu direktno ratovali, sigurno su stojali iza ne malog broja regionalnih konflikata i građanskih ratova.
Napeta, riskantna atmosfera hladnog rata i rivalstva Vašingtona i Moskve možda se mogu objasniti Tukididovim opisima Peloponeskog rata. Naime, starogrčki istoričar Tukidid je objašnjavao Peloponeski rat brigom i strahom Atine i Sparte da onaj drugi jača i sprema napad.
Vrućeg rata u periodu onog hladnog nije bilo ne samo zbog, uglavnom, ravnoteže snaga, već i zbog dosta pouzdanog saznanja da ne može biti pobjednika poslije uništenja obje strane. Sumirajući odnose Moskve i Vašingtona u vremenu hladnog rata može se zaključiti da je to u stvari bio bio rat poruka, provokacija i naročito nerava.
Ovdje smo već u sadašnjem vremenu. Vremenu “drugog hladnog rata”? Novog ili reciklaže onog prvog?
Već citirani Dž. Kenan, koji ulazi u istoriju kao jedan od najvećih američkih diplomata, je 1988. godine, tada devedesetčetvorogodišnjak, otvoreno rekao “da bi započinjanje novog hladnog rata, imajući u vidu i rusku reakciju, bila tragična greška” (L. Friedman, “Foreign Affairs; Now a Word From X”, The New York Times, 2/5 1988.)
Pouke iz prošlosti ostaju dragocjene i treba ih konsultovati. Međutim, danas je svijet isuviše izmijenjen, nalazi se u stalnim promjenama, pojavljuje se sve više novih, relevantnih igrača na međunarodnoj sceni, da bi se mogle do kraja forsirati analogije sa prošlim vremenima.
Posljednji samit u Ženevi je učinio javnim ne malu listu konkretnih i vrijednosnih pitanja u kojima Bajden i Putin nisu saglasni. S druge strane, iskazana je zainteresovanost za održavanje tzv. strateške inicijative koja podrazumijeva kontrolu i balans nuklearnog naoružanja.
Istorija dviju velikih zemalja, istorija saradnje i konfrontacija se nastavlja. Da li i ka boljem svijetu - ostaje da se vidi.
Autor je poslanik i predsjednik Odbora za međunarodne odnose i iseljenike Skupštine Crne Gore
Bonus video:
