Inflacija (lat. inflatio - naduvavanje) je opšti porast nivoa cijena u određenom vremenskom periodu. Ona se, najčešće, mjeri na godišnjem nivou, ali može biti polugodišnja, kvartalna, pa i mjesečna. Ova kompleksna ekonomska pojava se negativno održava na svakog pojedinca, privedu i društvo u cjelini. Posredstvom njenog, često, razarajućeg dejstva, u dugom roku (gotovo) svi gube. Fenomen inflacije je dugoročno, čak istorijski prisutan (smatra se da je nastala još u antičkom vremenu), bez mogućnosti da, u doglednoj budućnosti, bude eliminisan. Koliko je inflacija složena pojava, dovoljno pokazuje i upozorava davno saopšteni stav u ekonomskoj literaturi, da čovjek za života ne može pročitati (knjiga, studija, članaka...) koliko je o inflaciji napisano!
Inflacija djeluje u svim pojavnim oblicima i svim segmentima (direktno ili indirektno), tako da se sadašnja vrijednost, bilo čega, realno umanjuje u budućnosti. U uslovima djelovanja inflacije teško je održati stabilnost ekonomije, pa i društva u cjelini.
U teoriji (i dosadašnjoj praksi) se smatra da inflacija u iznosu od 1-2% može biti korisna, jer stimuliše tražnju i podstiče investitore na nove projekte. Preko ovog iznosa već počinje da predstavlja problem, ali ne tako ozbiljan sve do iznosa ispod 5%. Navedeni nivo je već dovoljan upozoravajući znak za uzbunu i traženje mjera u borbi sa njom. Inflacija preko 5% prijeti da se „otrgne kontroli“ i počinje razorno da djeluje. Ta, nazovimo je, „srednja opasnost“ je do maksimalnog jednocifrenog iznosa na godišnjem (međugodišnjem nivou). Inflacija od 10 i više procenata je razornog dejstva (počinje ekonomsko-ratnorazarajuće stanje), najčešće, sa tendencijom stalnog ubrzanja, gotovo po eksponencijalnoj krivoj. Iskustvo pokazuje da, što se inflacija povećava, borba sa njom postaje sve teža (a da ne pominjemo galopirajuću ili hiperinflaciju) i žrtve veće.
Navedeni opšti stavovi su saopšteni sa jednim ciljem: da se predstavi složenost problema aktuelnog inflacionog talasa kako globalnog tako i lokalnog.
Sadašnje privredno i društveno stanje u svijetu je inflatorno, kod svih zemalja, čak i najrazvijenijih. Nije pretjerano reći da inflacija postaje opšta pojava, jednako kao korona virus. Ona već sada nikoga ne zaobilazi; niti će u budućnosti. Zato vrijedi generalni stav da aktuelna inflacija postaje svakodnevna i opšte-tangirajuća pojava. Sada počinje da se „plaća danak“ upumpavanju ogromne novčane mase, kroz pojavu inflacije, u početnoj borbi sa korona virusom.
Navedenu tezu potkrijepimo aktuelnim podacima (prema zvaničnim statistikama - novembar 2021/novembar 2020. godine): u SAD-u je najveća inflacija za posljednjih 31 godinu i iznosi 6,2%; u evrozoni preko 5% (13-godišnji maksimum); u Njemačkoj 5,7%; Srbiji 7,5%; Sloveniji 4,6%; Hrvatskoj 3,8% ; BiH 3%; Crnoj Gori 4,4% (mjerena indeksom potrošačkih cijena). Ređanje statističkih podataka i u drugim zemljama i/ili regionima ne bi dovelo do drugačijeg zaključka.
Pored statistički obuhvaćene, postoji i „životno“ važnija, a to je tzv. percipirana inflacija (doživljena, osjećajna od strane pojedinca ili grupe). Percipirana inflacija je, po pravilu, u svemu znatno veća - često i do nekoliko puta od zvaničnih podataka (pogotovo za određene kategorije proizvoda/usluga) u nekoj zemlji. I jedna i druga (isto, samo drugačiji pristup) inflacija postaju ozbiljan i, vjerovatno, dugoročan sadašnji i budući problem. Varaju se svi koji misle da je aktuelna inflacija kratkoročnog - prolaznog karaktera. Bilo bi zadovoljstvo autora ovih redova da ne bude u pravu.
Smatramo da se očekuje antiinflaciona borba na globalnom nivou. Aktuelna (svjetska) inflacija ima više uzročnika, sa simultanim dejstvom. Tim prije je borba sa njom teža, složenija i dugotrajnija. Navešćemo samo neke od njih, bez posebne analize:
1. Kriza u energentima, koja sve više eskalira (dovoljno je samo navesti enormni porast cijena električne energije i gasa);
2. „Upumpavanje novca“ od strane centralnih banaka u uslovima pandemije (prema nekim procjenama 26 hiljada milijardi američkih dolara);
3. Dejstvo pandemije na usporavanje privrednog rasta u svijetu (od gotovo dvije godine);
4. Prethodna sušna godina (sa svim posljedicama u poljoprivredi);
5. „Izvoz-uvoz“ inflacije (što se odražava kao poseban problem manje razvijenih zemalja);
6. Sve ostalo (nenavedeno).
Gdje smo mi u svemu tome i posebno naš program „Evropa sad“?
I kod nas se inflacija zahuktava i u vremenu povećava, kako pokazuje zvanična statistika. Ona već postaje seriozan i dugoročan problem, koji treba ozbiljno markirati i početi borbu sa njim. Percipirana inflacija kod nas je mnogo veća od statističke, iz najmanje dva razloga: prvi, statistika objektivno kasni sa podacima u odnosu na nastanak pojave, i drugi, statistički se sve ne može obuhvatiti. Zato je o visini faktičke inflacije (vrlo često) najbolje pitati domaćice!
Aktuelna i očekivana inflacija će se sigurno negativno odraziti i, već se odražava, na standard naših građana. (To se svakodnevno čuje u njihovim izjavama). Program „Evopa sad“, povećanjem minimalne zarade i drugih prinadležnosti, stvara osnovu za povećani životni standard, posebno kategorija građana i domaćinstava sa nižim dohocima (prihodima). Uskoro treba da se realno pojavi znatna pozitivna razlika između (do)sadašnje i buduće potrošnje tih kategorija stanovništva. Povećanjem njihovog dohotka stvara se osnov za povećanu tražnju, a posredstvom nje i potrošnju, prevashodno ličnu. Međutim, postoji objektivna opasnost da će inflacija postepeno „jesti “, tu pozitivno stvorenu razliku. Ona će se smanjivati više ako inflacija bude i dalje djelovala (i eventualno se povećavala) što se, nažalost, prema sadašnjem dejstvu u širem okruženju, može očekivati. Posebno taj trend treba posmatrati sa stanovišta činjenice da je naša inflacija, prevashodno, uvezena (uvoz Crne Gore za prvih jedanaest mjeseci prošle godine je bio preko dvije milijarde eura, a izvoz oko 400 mil. eura), ali od određenog nivoa može postati i psihološka. Spirala može da se sve više pretvara u eksponencijalni trend. Kakav će taj odnos biti, za sada, sa sigurnošću nije moguće sasvim predvidjeti.
Šta nam, u kontekstu datih okolnosti, valja činiti?
Uopšte uzev, „cijenu“ visoke inflacije u svijetu će, kao uvijek do sada, najviše platiti nedovoljno razvijene ekonomije i građani sa niskim standardom. Zbog činjenice da spadamo u tu grupu zemalja, moramo se što prije organizovati za borbu sa sadašnjim i dolazećim inflacionim talasima, po sistemu: „uradi ono što od tebe zavisi“. Naše aktivnosti u borbi sa aktuelnom i očekivanom inflacijom treba, sa stanovišta vremenske dimenzije, podijeliti na dvije grupe: a) kratkoročne i b) dugoročne.
U okviru prvih izdvojili bismo dvije podgrupe: prva, treba pažljivo i cjelovito pratiti šta se sve dešava oko nas (u bližem i daljem okruženju), ali i u našoj ekonomiji, i drugo, blagovremeno djelovati poznatim (pa i novim, primjereno vremenu) antiinflacionim mjerama (uključujući državne rezerve), sa sasvim jasnim ciljem: zaštita ekonomski „ranjivih“ kategorija stanovništva. Čekanje može imati značajne negativne posljedice. (Ovaj moj stav treba shvatiti kao tzv. rano upozorenje da se, u skladu sa realnim mogućnostima, blagovremeno i simultano djeluje kroz oba pomenuta segmenta).
Dugoročne mjere se moraju zasnivati, prevashodno, na jednoj cjelovito osmišljenoj integralnoj novoj razvojnoj platformi Crne Gore, stavljajući u prvi plan naše resurse i znanje kao cjelinu, kroz obuhvat svih koji mogu dati određeni doprinos u tom odgovornom društvenom zadatku (o čemu su javnosti poznati dugogodišnji stavovi ovog autora).
Digitalizacija i zelena ekonomija moraju biti esencijalna infrastruktura u ovom, više nego kompleksnom, procesu. Uspjeh u navedenoj oblasti(ma) podrazumijeva našu potpuno osmišljenu viziju, strategiju, rad, red, odgovornost, dobru organizaciju... u kontinuitetu, jer u ekonomiji se čuda ne dešavaju preko noći! Naprotiv, efektivnost i efikasnost, u realnoj ekonomiji, zasnivaju se na filozofiji pčele i mrava. Zato je došlo vrijeme za takav pristup.
Autor je predsjednik Saveza ekonomista Crne Gore
Bonus video:
