Četvrtak, 24. februar je trebao biti važan datum u energetskom sektoru Ukrajine. Naime, tog dana je ukrajinski sistem prenosa električne energije trebao na dva dana potpuno prekinuti vezu sa energetskim sistemima Rusije i Bjelorusije, kako bi funkcionisao u režimu izolacije u sklopu obaveznih testova uoči potpune sinhronizacije sa evropskim energetskim sistemom koji bio planiran za 2023. godinu.
Nažalost, 24. februar će ostati upamćen kao dan kada je počela invazija Rusije na Ukrajinu. Naravno, osim tektonskih bezbjednosnih i političkih poremećaja, u doglednoj budućnosti dogodiće se i snažne ekonomske distorzije koje će umnogome oblikovati novi svjetski poredak u novoj postpandemijskoj, ali i postratnoj realnosti.
Pandemijska perspektiva invazije
Invazija na Ukrajinu se dešava u trenucima kada je svijet umnogome iscrpljen dvogodišnjom borbom protiv virusa kovid-19, koji je drastično izmijenio globalne ekonomske tokove. U poslednjih 12 mjeseci, cijene energenata su značajno porasle, što je pratilo i rast cijena hrane kao rezultat prekida distributivnih kanala koji su povezani sa pandemijom, rastućih troškova za poljoprivrednike i nepovoljnih vremenskih uslova. Podaci MMF-a pokazuju da je od od aprila 2020. do decembra 2021. godine, cijena pšenice porasla za 80 odsto, što je rastom ostalih cijena hrane dovelo do rekordne inflacije. Kada se na navedeno doda uticaj invazije koji se već negativno reflektuje na svjetska tržišta, jasno je da nas uskoro očekuje dodatni talas poskupljenja energenata ali i osnovnih životnih namirnica.
Uticaj brzih i koordiniranih sankcija zapadnog bloka
Kao odgovor na rusku invaziju Ukrajine, države članice EU, SAD i ostale države zapadnog bloka donijele su brze odluke kroz uvođenje masivnih ekonomskih sankcija bez presedana, a kojima se u najvećoj mjeri sužava manevarski prostor Rusije za finansiranje invazije. Naime, zamrznuta su sredstva ruske Centralne banke kao i najvećih ruskih državnih banaka (SBER, VTB, Otkritie, Novikom, Sovcom, Alfa) i njihovih supsidijarnim kompanijama, dok im je zabranjeno vršenje transakcija sa zapadnim partnerima. Takođe, zabranjeno je finansiranje vodećim ruskim kompanijama iz energetskog i telekomunikacionog sektora (Gazprom, Transsnjeft, RossTelecom, RusHydro) iz zapadnih izvora finansiranja, čime se stvara dodatni pritisak na ruske državne strukture u kontekstu slabljenja njihove ekonomske pozicije.
Najveće ruske banke su izbačene iz sistema SWIFTA (kratko pojašnjenje: SWIFT je za banke ono što je internet za ljude - bez njega teško je doći do prijeko potrebnih priliva novca), što predstavlja ogroman šok za bankarski sistem Rusije ali i ostalih država, u manjoj mjeri.
Zamrznut je projekat Sjeverni tok 2, koji je trebao da omogući nužnu diversizikaciju snadbijevanja Evrope ruskim gasom. Rejting agencije su pogoršale kreditni rejting Rusije u kategoriju „smeće“ sa neizvjesnim izgledima, što otežava pristup povoljnom eksternom finansiranju. Uvedena je zabrana na izvoz iz zemalja EU komponenti za razvoj napredne vojne i civilne industrije, prvenstveno targetirajući energetski sektor. Dodatno, uvedene su sankcije vodećim političkim figurama Rusije, kao i vodećim ljudima finansijske elite Rusije. U narednim danima se očekuje i precizno targetiranje imovine ruskih oligarha, koji su iznijeli stotine milijardi dolara preko off shore kompanija u zemlje Zapadne Evrope i SAD. Dodatno, može se očekivati snažniji pritisak na najveći dio korumpirane političke i društvene ruske elite koja ima uticaja na donosioce odluka, i to kroz zamrzavanje njihove imovine u inostranstvu koja je dugo godina bila predmet pažnje zbog ekstravagantnog načina života ruske elite, dok je životni standard građana Rusije bio u padu.
Zbog čega će ovako definisane sankcije biti izuzetno bolne za Rusiju: od 2015. godine, Rusija je udvostručila svoje devizne rezerve i one na kraju 2021. iznose 630 milijardi eura (oko 40% BDP Rusije), što može da ukazuje na činjenicu da se Rusija godinama unaprijed pripremala za moguće ekonomske sankcije koje bi bile posljedica poteza kakav je bio invazija na Ukrajinu. Zaista masivne ekonomske sankcije koje su uvele zemlje zapadnog bloka, Rusija je mogla lako apsorbovati u kratkom roku zbog navedenih nagomilanih deviznih rezervi. Međutim, brza i koordinisana reakcija zapadnih sila kroz kombinaciju snažnih ekonomskih sankcija, blokiranje imovine ruske Centralne banke i banaka u državnom vlasništvu kao i državnih fondova i sa njima povezanih kompanija, isključivanje sa SWIFT-a kao i pogoršanje kreditnog rejtinga u status “smeće”, dramatično je ubrzalo ekonomsko iscrpljivanje Rusije koja je snažno zavisna od priliva inostranog kapitala kojim finansira svoju nedevirzifikovanu ekonomiju a sada i invaziju na Ukrajinu.
Naravno, sankcije neće pogoditi samo Rusiju, već će imati ozbiljne posljedice i za države koje su uvele sankcije ali i na cijelu globalnu ekonomiju.
(Ne)očekivani “pobjednik” invazije
Negativne ekonomske posljedice koje će izazvati opisane sankcije, Rusiji u kratkom vremenskom periodu može amortizovati država koja je (ne)očekivano postala najveći “pobjednik” invazije Rusije na Ukrajinu - Kina. Snažno oporavljena od pandemije koju je izazvao korona virus, u ekonomskog naletu koji za cilj ima diverzifikaciju ekonomije u smjeru inovacija, obnovljivih izvora energije, naprednih tehnologija i vještačke inteligencije, za očekivati je da Kina preduzme odlučne aktivnosti kako bi iskoristila trenutnu situaciju za jačanje svog globalnog uticaja. S tim u vezi, treba navesti da su Kina i Rusija povukle strateški potez i prije invazije na Ukrajinu: početkom februara, ove države su potpisale preko 100 milijardi eura vrijedne ugovore o isporuci ruskog gasa i nafte Kini, za period narednih 30 godina. Iako imaju svoje valute, zanimljivo je da će transakcije iz ovog posla saldirati u eurima a ne u dolarima, što ukazuje na pokušaj omekšavanja evropskih partnera u kontekstu planiranih aktivnosti kao što je, recimo invazija na Ukrajinu. Na kraju, nije zgorega napomenuti da Kina može pojačati svoj uticaj na Tajvan, koji proizvodi čak 90% čipova koji su neophodni za naprednu vojnu ali i civilnu industriju. Bez ovih čipova, sankcije Evropske unije za izvoz strateških komponentni Rusiji, u dužem vremenskom periodu nemaju smisla.
Invazija i poljoprivreda
Rusija je najveći svjetski izvoznik pšenice, čime doprinosi prehrani ogromnog broj ljudi na globalnom nivou. Dodatno, zajedno sa Ukrajinom, Rusija je ključni globalni dobavljač ječma, suncokretovog ulja i kukuruza, koji predstavljaju osnovne sirovine za prehrambenu i prerađivačku industriju. Stoga, za očekivati je smanjenje izvoza prehrambenih proizvoda iz Rusije ka EU i SAD, kao odgovor na sankcije zapadnog bloka, čime će se stvoriti pritisak na građane ovih država, koji su prilično osjetljivi na povećanje cijena osnovnih životnih namirnica.
Imajući u vidu činjenicu da žetva pšenice počinje za nekoliko mjeseci, ukoliko ruska invazija na Ukrajinu bude trajala u dužem vremenskom periodu, očekuje nas značajno poskupljenje osnovnih životnih namirnica već tokom drugog kvartala ove godine.
Uticaj na Crnu Goru
Crna Gora je mala i otvorena ekonomija, koja je posebno osjetljiva na eksterne šokove, za što je najviše zaslužan neadekvatan model ekonomskog razvoja koji je bio zastupljen u prethodnom periodu. Nakon devastirajućeg uticaja pandemije koji je izazvao korona virus u 2020. godini (pad BDP od 15% i deficita budžeta od 10% BDP-a), ekonomija Crne Gore se u 2021. počela oporavljati u značajnoj mjeri. Ipak, Crna Gora sebi ne može priuštiti još jednu tešku godinu, pa je potrebno proaktivno pripremiti hitne i jasne mjere kao odgovor na sigurnu nadolazeću krizu.
- S obzirom na to da su ruski turisti činili značajan broj visokoplatežnih gostiju koji posjećuje Crnu Goru, neophodno je usmjeriti promotivne aktivnosti na druga emitivna tržišta kako bi se nadomjestio pad broja turista iz Rusije;
- Zbog mjera ruskih monetarnih vlasti radi očuvanja njihovog finansijskog sistema, za očekivati je smanjenje stranih direktnih investicija iz Rusije, koje su u periodu 2015-2020. iznosile 375 miliona eura ili 9% svih stranih direktnih investicija koje su došle u Crnu Goru;
- Interventna nabavka osnovnih životnih namirnica je imperativ, imajući u vidu predviđeni rast cijena energenata i hrane;
- Smanjenje akcize na gorivo mora u najkraćem roku biti usvojeno u Skupštini, kako bi se spriječilo pogoršanje životnog standarda građana;
- Potrebno je preispitati program ekonomskog državljanstva u kontekstu onemogućavanja dobijanja crnogorskog državljastva onim ruskim državljanima koji su pod sankcijama EU i SAD;
- Iako simboličan u odnosu na ukupan budžet NATO-a, Crna Gora mora u narednom budžetu povećati izdvajanje za odbranu na 2% godišnjeg BDP, kao i pojačati investicije u sajber bezbjednost u saradnji sa NATO partnerima;
- Privrednici moraju revidirati planove i smanjiti očekivanja za 2022, s obzirom na rastuće neizvijesnosti koje mogu nepovoljno uticati na poslovne performanse;
- Nužno je u najkraćem vremenskom periodu povećati agrobudžet, kako bi se preduprijedio skok cijena prehrambenih proizvoda koji će se negativno reflektovati na životni standard građana.
Crnu Goru čeka još jedna izazovna godina u kojoj će biti potrebno puno rada, znanja, političke i ekonomske stabilnosti, ali i sreće, kako bi sa što manje posljedica izašla iz krize globalnih razmjera. Hajde da svi zajedno radimo kako bismo uspješno kormilarili turbuletnim domaćim i inostranim vodama, za šta će nam biti potrebno mnogo razumijevanja za iznuđene poteze koji slijede.
Autor je izvršni direktor Fidelity consultinga
Bonus video:
