Vreo je dan. Svetoilijska produžava lijevo, prema ulazu na groblje, a Hisarska uzbrdo, prema crkvi na vrhu grobljanske padine. A na raskršću je velika ali pomalo rahitična drvena kapija. Tu se ulazi u Spomen-park Revolucije, sagrađen 1971. Ceremonijalni put blagom padinom, u stvari obronkom leskovačkog brda Hisar, vodi ka stećcima, na kojima su ćirilicom ispisana imena antifašističkih boraca ovog kraja. Oko se potom zaustavi na kupastoj kamenoj figuri koja se usred amfiteatra izvija desetak metara iznad tla.
Na vrhu je bakarna kruna. Ili su to neolitske naušnice? Ili metalne suze? Ili antene za opštenje nepoznatom tehnologijom, sa nepoznatom civilizacijom, na nepoznatom jeziku? Ovu amforu sa bakarnim insignijama moći i tuge, koje bacaju nevjerovatnu sjenku na travu, treba vidjeti iz svih uglova. Odozdo, kada si kao čovjek mali; izdaleka, kada okuplja kenotafe, njih 42, kao pastririca ovčice; sa klupe pred amfiteatrom. Gledaš je, a ona kao da uzvraća pogled.
Umorni od gordog držanja neki su se stećci prućili u travu. Većina je još cijela i dobro ukopana u zemlju. Hiljadu žrtava fašizma ovog kraja ovdje imaju svoje svetilište. A vrhovni sveštenik ovog kulta - Bogdan Bogdanović - rođen je prije tačno sto godina, 20. avgusta 1922. u Beogradu.
Borac, erudita, sveštenik socijalističke avangarde
On je kao mladić mobilisan za Sremski front, a slobodu je dočekao kao ranjeni partizan i komunista. Dijete vrsnih beogradskih intelektualaca, završava studij arhitekture. Već prvi spomenik čije projektovanje mu je početkom pedesetih povjereno, radikalno je odstupio od socrealističke norme. Od tada, pa do sredine osamdesetih, kada se suprotstavlja Slobodanu Miloševiću, on postaje međunarodno najpriznatiji memorijalni arhitekta Jugoslavije. Profesor, pisac značajnih knjiga iz oblasti filozofije arhitekture, a potom, pod stare dane, i disident, pa emigrant.
Prisjećam se svih Bogdanovićevih spomenika pred kojima sam ponekad zastajao još od djetinjstva. „Kameni cvijet” u Jasenovcu pred kojim stojim kao školarac. „Slobodište”, jednog ljeta sedamdesetih u posjeti kod rodbine u Kruševcu. Ekskurzija do Mostara i, naravno, Partizansko spomen-groblje. Osamdesetih sam se jednom obreo i na Jasikovcu iznad Berana, tadašnjeg Ivangrada, pred Bogdanovićevom kupom koja se poput svemirskog broda spustila na proplanak među četinare.
I evo me sada ovdje, pred “Boginjom pobjede” kako ljudi u ovom kraju zovu ovu magičnu figuru. Bogdanović ju je zvao „Šumska boginja”, a ostavio je svjedočenje o tome da je u nju ugradio fascinaciju jednom djevojčicom koja ga je podsjetila na balerinu Anu Pavlovu. Ovakvi tragovi inspiracije ponukali su tumače Bogdanovićevog djela, da njegove spomeničke komplekse nazovu „arihitekturom zamrznutog pokreta”.
Osma sjednica - razlaz sa iluzijama
Mada je Srpsku akademiju nauka i umjetnosti napustio još 1981. Bogdan Bogdanović je na nagovor svojih partizanskih drugova, pristao da bude gradonačelnik Beograda - od 1982. do 1986. Žalio se da je bio sputan realnim i ideološkim koridorima, drugi su mu zamjerali da nije uradio mnogo. On je kraj svog političkog mandata dočekao sa olakšanjem.
Pošto sam upravo u godinama kada je Bogdan Bogdanović bio prvi čovjek grada kao sarajevski student rado i često boravio u Beogradu kod jedne beogradske studentkinje, osjećam da sam povremeno kao mali statista učestvovao u istoj priči čiji je veliki narator bio Bogdanović.
A onda je u jesen 1986. došla čuvena Osma sjednica Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije. Bogdan Bogdanović je za vrijeme sjednice bio na putu u inostranstvu. Kada se vratio bio je potpuno zatečen dobro pripremljenim partijskim pučem Slobodana Miloševića. Proučio je zapisnike sa sjednice i došao do zaključka da je na djelu, „postmoderni staljinizam”. Kasnije će reći da ga je „jezik te sednice porazio; to je bila neka opaka regresija, zastrašujuće vraćanje na staljinističke govorne matrice… Ali u našoj balkanskoj varijanti i sam neuništivi duh staljinizma pomalo je kao iz Nušića, dakle palanački je i ćiftinski”.
Bogdanović piše pismo od šezdesetak strana Centralnom komitetu čiji je i sam član. To pismo je izazvalo gnijev Miloševićeve slavodobitne frakcije. Bogdanović pod stare dane postaje disident. Docnije će zabilježiti: „U svom shvatanju kompleksnog, komplikovanog antropološkog komunizma, u koji sam verovao, ostao sam dosledan ali nisam razumeo u kojoj meri je to samo moja predstava, lična iluzija, fikcija...”.
Muve koje nisu postale pčele
Bogdan Bogdanović je među prvima u Beogradu postavio pitanje zašto je u vrijeme kada su drugi narodi u Evropi osvajali slobodu, njegov narod većinski srljao u katastrofu. Odgovore nije tražio samo na polju pogrešnih političkih odluka pogrešnih aktera, mada je sve to žestoko kritikovao. On je pokušao da shvati i opiše kulturni obrazac na kojem počiva uspješna demagogija, nasilništvo i ratobornost jedne politike. U nedovoljno obrazovanim aparatčicima vidio je jedan od kobnih faktora neshvatanja istorijskog trenutka: „U Beogradu je posle rata važio vic: nema više muva - otišle su na kurs za pčele. E, te muve koje nisu postale pčele, postale su posle naša zla sudbina”. Te muve su - usudio bih se da dodam - postale one podguzne Miloševićeve muve (a on ih je proglasio pčelama) u politici, medijima, mjesnim zajednicama i skupštinskim klupama, koje su od njega napravile plebiscitarnog autokratu. A opozicioni šovinisti nudili su prema Bogdanoviću - više istog: „Zato su antikomunisti samo boljševici okrenuti naglavce. Jednostavno, kao slepi miševi kad spavaju: glava je dole, ali apsolutno sve je ostalo isto. Čak ostaje isti stil, ista vehemencija s kojom se stvari napadaju i brane, isto osećanje superiornosti, uverenje da iza njih stoji vera, ideologija, koja im daje pravo da agresivno brane svoje ideje i da ruše tuđe. Mentalni, karakterološki tip se nije promenio, samo je dobio drugi znak”.
Zemlja svezana u mrtvi čvor
Bogdanović je, pozivajući se na francuskog antroploga Lisjena Levi-Brila i njegovo istraživanje „primitivnog mentaliteta” došao do zaključka da u osnovi jugoslovenske drame stoji „drama nemoći da se izađe iz slatkih snova o homogenom, o monolitnom svetu”. Takva drama je „tipična je za sve ‘prelogičare’ davnašnje, kao i današnje”.
„Jugoslaviju vidim kao bogatu stilsku polimorfiju”, znao je reći. Gradio je u toj zemlji spomenike koji se nisu sviđali partizanskim partijskim kadrovima jer na njima nije bilo petokraka. Nisu se sviđali nacionalistima zbog njihove univerzalnosti, kriptičnosti, nedostatka rodoljubive patetike. Ali su ti kameni cvjetovi, stećci, šumske boginje, od Bogdana Bogdanovića napravili međunarodnu zvijezdu memorijalne arhitekture. Lend art., arhaični, protobalkanski motivi, sjedinjeni sa nadrealističkim impulsom iz mladosti, kada je kroz kuću njegovih beogradskih roditelja prodefilovala ukupna ekspresionističko-nadrealistička elita tadašnjeg vremena - od Marka Ristića do Miroslava Krleže - sve ovo su postale komponente njegovog osebujnog postupka. On je arhitekturu shvatao kao primijenjenu antropologiju. „Ja sam se vraćao na te prastare forme jer su one mogle da nas objedine”.
Bogdanović je bio skoro renesansno širok čovjek, umio je i sa kamenom i sa riječima. Kada se pokušava odrediti da li je Bogdanović bio graditelj koji piše ili pisac koji gradi obično se citira njegova izreka: "Pisao sam da bih umeo da gradim, gradio sam da bih umeo da pišem".
Ali krajem osamdesetih godina prošlog vijeka, riječi, makar uklesane u kamen, nisu mogle nadjačati ratne bubnjeve.
Protiv rata
Još aprila 1990. Bogdanović je jasno vidio šta će sukob hipnotisanih gomila donijeti njegovom djelu: „Onda će doći jedan drugi talas, vrlo ozbiljan i težak, talas antikomunističke histerije, pa će nekome pasti na pamet da neke od tih spomenika skida i ruši. A posle, što fizički preživi, dalje će se vrednovati imanentnim vrednostima. Onda će forma kao forma ostati da živi”.
Od preko 20 spomen-parkova i memorijalnih krajolika koje je on oblikovao, neki od najpoznatijih su oskrnavljeni i uništeni. Svake godine se makar jednom nasrće na njegov „Grad mrtvih” u Mostaru. U Vukovaru je još početkom rata u Hrvatskoj mina iz srpskog minobacača pronašla njegov Spomenik srpskim žrtvama u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. „Delije očito nisu razmišljale u šta tuku i zašto”, prokomentarisao je tada Bogdanović gorko. Spomen-park na vukovarskom Dudištu je prije nekoliko godina djelimično obnovljen na insistiranje srpske zajednice. Ali skoro svake godine ga grafitima punim mržnje prekriju novoustaški vandali.
A Bogdanovićevi baštinici? U Srbiji jedva da ih ima. Bogdanović je te osme decenije prošlog vijeka u selu Mali Popović osnovao arhitektonsku školu. Ona je zapustjela i devastirana još početkom devedesetih jer je Bogdan Bogdanović 1993. otišao iz Beograda da bi u Beču 2010. umro kao emigrant.
Humor na temelju zajedničke bijede
Još 1983. je u intervjuu koji je dao NIN-u ukazao na mogući obrazac ponašanja koji bi - kada ga posmatramo iz današnje perspektive - da je zaživio, možda spriječio krvoproliće devedesetih. I koji, bi, ako bi se ozbiljno radilo na njemu, možda mogao spriječiti dalje autodestruktivno ponašanje unutar tribalnog obrasca prerušenog u nacional-patriotizam: „Treba sve umeti razumeti; treba umeti uvažiti i ono što je emocionalna memorija nekog drugog, nekog tu, pored nas. Najzad, smatram da i sebe same i one druge oko nas treba umeti prihvatiti sa blagom dozom čovekoljubivog humora. Jer, sve te mnogobrojne tradicije (junačke tradicije) našeg podneblja, simultane tradicije - sklapaju se u zajedničku sliku ljudske drame u redosled slika velikih iskušenja, teške istorijske bede koja je uglavnom bila zajednička za sve naše jugoslovenske, pa i balkanske sredine”.
Ratovi devedesetih za njega su bili, bez sumnje, nulti civilizacijski stepen ovog podneblja: „Taj poraz, taj moralni poraz srpske nacije će i naši unuci i praunuci morati da ispaštaju”. On je, u maniru intelektualnog džentlmena, obavljao prevashodno seciranje srpskih zabluda, prepuštajući zablude okolnih naroda skalpelima njihovih intelektualaca.
Testamentarno zvuče riječi iz jednog intervjua datog zagrebačkom Startu krajem 1988: „Neka se vidi da, nažalost, nisam proživeo život samo u svetu ‘zaludne mistrije’ i pod njenim zakonom, nego i u jednom drugom i drukčijem svetu, u kome sam čak bio i gradonačelnik jednog zalud-grada”.
Kamen te gleda
Iz njegovog davnog pisma upućenog članovima Centralnog komiteta saveza komunista Srbije kao iz zametka, rodila se knjiga “Mrtvouzice”. Naveo je da je naziv našao u Vukovom rječniku - tamo ona označava čvor koji se ne može odriješiti. U taj čvor je, po svemu sudeći, Srbija svezana decenijama, sve do danas. Zato se njen manji dio, rado prisjeća stotog rođendana Bogdana Bogdanovića, dok većina najvećeg graditeljskog pjesnika sjećanja kažnjava - zaboravom. Možda zato jer je među prvima prepoznao i imenovao „civilzaciju laži“ i „medijski fašizam“.
Preostali Bogdanovićevi artefakti memorijalne kulture djeluju danas kao svetilišta izumrle civilizacije. Usamljeni kenotafi kojima malo ko prilazi. U Leskovcu sam se uvjerio da je na takvim mjestima lakše naći metafizički mir nego u mnogim bogomoljama prepravljenim jeftinim simbolima. Osvrnemo li se oko sebe i pogledamo li novokomponovane spomenike, jasno će nam biti da forma - bolje reći formula - koju je pronašao Bogdan Bogdanović ostaje estetski nadmoćna u odnosu na sav nacionalni spomenički kič. Stari majstor je bio vrhunski medijum između nas i naših mrtvih. „Kamen te našim očima gleda”, urezano je u kenotaf sred leskovačkog spomen-parka.
Dok se sporim korakom vraćam ka mjestu razilaženja Svetoilijske i Hisarske, kao da osjećam taj pogled na potiljku.
Bonus video:
