Sjedinjene Američke Države nikad nisu imale predsjednika kakav je Donald Tramp. On pati od narcisoidnosti i nesposobnosti da se koncentriše, a takođe i od nedostatka iskustva u međunarodnim poslovima, a u pitanjima spoljne politike, po pravilu, daje prednost parolama a ne strategiji. Neki predsjednici, kao recimo Ričard Nikson, imali su sličan osjećaj nesigurnosti u sebe i društvene predrasude, ali se on držao stratškog pogleda na spoljnu politiku. Drugi, kao što je Lindon Džonson, bili su krajnje egocentrični, ali su imali ogromno političko iskustvo u radu s Kongresom i drugim liderima.
Hoće li budući istoričari Trampovo predsjednikovanje posmatrati kao trenutni nesporazum ili kao glavni prelomni momenat za ulogu Amerike u svijetu? Novinari se, po pravilu, koncentrišu na ličnosti predsjednika jer tako dobijaju “dobar materijal”. Sociolozi su, suprotno tome, skloni opširnim strukturnim teorijama o ekonomskom rastu i geografskom položaju koji istoriju predstavljaju neizbježnom.
Napisao sam knjigu u kojoj sam pokušao da proučim važnost lidera, istražujući važne prekretnice u stvaranju “američke epohe” u prošlom vijeku i razmišljajući šta bi moglo da se desi da je na predsjednikovom mjestu bio njegov suparnik. Da li bi strukture sistema pod vođstvom različitih predsjednika dovele do epohe globalnog liderstva SAD?
Početkom XX vijeka Teodor Ruzvelt je bio lider-aktivista, ali je generalno uticao na to vrijeme. Ekonomski rast i geografija bili su moćan odlučujući faktor. Poslavši američke snage da se bore u Evropi, Vudro Vilson je narušio tradiciju ograničavanja na datu hemisferu; ali Vilson je unio suštinske promjene u moralni ton američke posebnosti, u njenu opravdanost - a ako je nešto bilo kontraproduktivno onda je to uporno insistiranje da se, po principu sve ili ništa, učestvuje u Ligi naroda.
Kada je riječ o Franklinu Ruzveltu - bilo bi kontroverzno da su strukture sistema uvukle SAD u II svjetski rat nalazeći se pod vođstvom konzervativnog izolacioniste. Očigledno je da su za Ruzvelta odlučujuću ulogu odigrali prijetnja koja je dolazila od Hitlera i njegova spremnost da iskoristi događaj kakav je Perl Harbor.
Strukturna bipolarnost SAD i Sovjetskog Saveza, nakon 1945. godine, odredila je okvire Hladnog rata. Predsjednikovanje Henrija Volasa (do kojeg je moglo doći da Ruzvlet 1944. nije umjesto njega na mjesto potpredsjednika postavio Harija Trumana), možda bi promijenilo stil reagovanja SAD. Baš kao što bi predsjedništvo Roberta Tafta ili Daglasa Makartura mogli narušiti relativno izbalansiranu konsolidaciju sistema odvraćanja kojim je rukovodio Dvajt Ajzenhauer.
Krajem vijeka strukture globalnih ekonomskih promjena dovele su do slabljenja SSSR-a kao velike sile, a pokušaji Mihaila Gorbačova da sprovede reformu sistema ubrzali su raspad zemlje. Ipak, odbrana koja je pod Ronaldom Reganom ojačana i iskusno vođenje pregovora, uz vještinu Džordža Buša da okonča Hladni rat, bili su važni za konačni rezultat.
Postoji li vjerovatan scenario po kojem Amerika, zbog drugog čovjeka na mjestu predsjednika, ne bi postala globalno superiorna krajem XX vijeka?
Možda bi, da Ruzvelt nije bio predsjednik, a Njemačka učvrstila svoju vlast, međunarodni sistem u 40-im godinama mogao da realizuje koncept Džordža Orvela o multipolarnom svijetu podvrgnutom konfliktima. Možda bi, da Truman nije bio predsjednik, a Staljin postigao velike uspjehe u Evropi i na Blikom istoku, sovjetska imperija bila jača, a bipolarnost se nastavila mnogo duže. Možda, da Ajzenhauer i Buš nisu bili predsjednici, a da je drugi lider bio manje uspješan u prevenciji rata, liderstvo Amerike bilo usporeno (kako se i desilo na neko vrijeme zbog umiješanosti SAD u Vijetnamu).
Uzimajući u obzir ekonomske razmjere i povoljnu geografiju, strukture su, vjerovatno, stvorile neku vrstu američke superiornosti u XX vijeku. Ipak, odluke lidera jako su uticale na vrijeme i vidove superiornosti. U tom smislu, čak i kad struktura sistema objašnjava mnogo, liderstvo unutar nje može odigrati važnu ulogu. Ako je istorija rijeka čiji su pravac i tok formirani značajnim strukturnim klimatskim snagama i topografijom, ljudski resursi mogu biti prikazani kao mravi koji se drže za stablo koje nosi voda ili kao raftefi na rijekama koji manevrišu i izbjegavaju kamenje, pa nekad popadaju, a nekad se izvuku.
Znači, pitanje liderstva je važno, ali koliko? Konačnog odgovora nikada neće biti. Naučnici koji su pokušali brojkama da izmjere uticaj liderstva u korporacijama ili laboatorisjkim ekperimentima, ponekad dolaze do brojeva u dijapazonu 10 ili 15 odsto, zavisno od konteksta. Ali to su veoma strukturisane situacije, u kojima se promjene često linearne. U nestrukturisanim okolnostima, kakva je npr. Južnoafrička Republika nakon aparthejda, transformisano rukovođenje Nelsona Mandele imalo je ogroman značaj.
Američka spoljna politika strukturisana je institucijama i ustavom, ali spoljne krize mogu stvoriti kontekst koji je mnogo prijemčiviji za izbor lidera, boljeg ili goreg. Da je Albert Gor postao predsjednik 2000. godine, SAD bi, vjerovatno, ušle u rat sa Avganistanom, a ne sa Irakom. Pošto su spoljnopolitički događaji ono što sociolozi nazivaju “zavisnom putanjom”, relativno neveliki broj lidera, čak u okvirima 10-15% na početku putanje, vremenom može dovesti do razlike u rezultatima. Kako je jednom rekao Robert Frost - kada se se dva puta u šumi račvaju, izbor onog koji je manje utaban ponekad može imati odlučujuću ulogu.
I kao zaključak - rizici koje izaziva ličnost lidera mogu biti nesimetrični; oni mogu više uticati na zrelu snagu nego na rastuću moć. Sudar sa stijenom ili raspirivanje rata mogu potopiti brod. Ako Tramp izbjegne veliki rat, i ako bude reizabran, budući naučnici mogu analizirati njegovo predsjednikovanje kao zanimljivu pojavu na krivoj američke istorije. Ali sve je to samo veliko “ako”.
Autor je profesor na Univerzitetu Harvard; bio je pomoćnik sekretara odbrane SAD Copyright: Project Syndicate, 2017.
Bonus video:
