U saopštenju od 24.12. 2022. Institut za javno zdravlje (Institut) obavijestio je crnogorsku javnost da je u toku decembra primijećen porast koncentracija respirabilnih PM10 čestica u Pljevljima, Nikšiću, Podgorici i Bijelom Polju (Vijesti, 24. 12. 2022). [1] Konstatovali su da je „evidentno da je od januara do kraja novembra 2022. u sve četiri opštine došlo do prekoračenja normiranih vrijednosti”, te da su srednje dnevne koncentracije PM10 čestica u Pljevljima bile veće od 50 mikrograma po metru kubnom (μg/m3) 102 dana, Bijelom Polju 64, Podgorici 43 i Nikšiću 41 dana - te da vjeruju da je situacija slična i u drugim opštinama u centralnoj i sjevernoj regiji u kojima nijesu instalirane mjerne stanice (Vijesti, 24.12.2022). Pojasnili su da važeća crnogorska Uredba o utvrđivanju vrsta zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha zabranjuje da srednja dnevna koncentracija PM10 čestica od 50 μg/m3 bude prekoračena više od 35 puta godišnje. Institut je u istom saopštenju zamolio građane “da ne nabavljaju i omogućavaju djeci korišćenje pirotehničkih sredstava, kako bi izbjegli višestruke neželjene posljedice koje mogu nastati upotrebom petardi i drugih pirotehničkih sredstava", čija upotreba značajno doprinosi povećanju ”ionako već visoke srednje dnevne koncentracije zagađenja PM česticama” (Vijesti, 24.12.2022). Na taj način moglo se razumjeti, da nije bilo upotrebe petardi i drugih pirotehničkih sredstava da bi nivo postojećih zagađujućih koncentracija bio manji. Nejasno je da li ovo uputstvo Instituta važi i za mjesece od februara do decembra 2022?! Kako bilo, Institut nas nije informisao o ključnim prijetnjama i posljedicama po javno zdravlje zbog višestrukih, čestih i dugotrajnih izloženosti PM česticama, protivno propisanim standardima i regulativi.
Stalna prekoračenja
Evropska nevladina organizacija HEAL objavila je da je u Pljevljima u 2012. zabilježeno 217 prekoračenja graničnih vrijednosti za PM10 čestice, a da je srednja koncentracija tokom godine bila izrazito visoka (90 μg/m3) (HEAL, 2014: 3). Decembra 2014. Vijesti su, u naslovu „Pljevlja najzagađeniji grad u Evropi“, izvijestile o podacima HEAL, apostrofirajući navode da “građani širom zemlje dišu vazduh koji se smatra štetnim po zdravlje” (Vijesti, 17.12.2014). [2] U decembru 2018. Informativni centar Pljevlja na portalu je prenio vijest o podacima Svjetske zdravstvene organizacije da se Pljevlja nalaze na spisku 10 najzagađenijih gradova u Evropi (Pvportal, 7.12.2018). [3] Ilustracije radi, 19. decembra 2019. godine (u 17 časova) izmjerene koncentracije PM čestica u Pljevljima iznosile su 756.9 μg/m3 za PM10 čestice (što je 15 puta više od dozvoljenih vrijednosti po μg/m3), odnosno 666.7 μg/m3 za PM2.5 čestice (ili 27 puta više od ciljne vrijednosti od 25 μg/m3) (Banović, 2020). Danas, podaci sa sajta Svjetskog projekta kvaliteta vazduha pokazali su da se Pljevlja nalaze među najzagađenijim gradovima Evrope, dok su 2. januara 2023. bili najzagađeniji grad na svijetu (Radio Slobodna Evropa, 04.01.2023). [4]
Podaci Svjetske zdravstvene organizacije
Najnoviji podaci Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) ukazuju da je inflamatorna/srčana smrt u Crnoj Gori dostigla 311 ili 4,72% od ukupnog broja umrlih. Starosno prilagođena stopa smrtnosti je 27,07 na 100.000 stanovnika, što Crnu Goru svrstava na 4. mjesto u svijetu. Smrtnost od moždanog udara u Crnoj Gori dostigla je 2.208 ili 33,49% od ukupnog broja umrlih. Stopa smrtnosti prilagođena starosti iznosi 184,75 na 100.000 stanovnika, što Crnu Goru svrstava na 8. mjesto u svijetu. Smrtnost od raka pluća u Crnoj Gori dostigla je 340 ili 5,16% od ukupnog broja umrlih. Starosno prilagođena stopa smrtnosti je 33,82 na 100.000 stanovnika, što Crnu Goru takođe svrstava na 8. mjesto u svijetu. Samo od moždanog udara prema prilagođenoj stopi na 100 hiljada stanovnika, zabilježeno je 351,53 smrtnih slučajeva, dok se 278,29 smrtna slučaja pripisuju koronarnim tj. ishemijskim bolestima srca (WHO, 2020). [5]
Prevremena smrtnost
Podaci WHO ukazuju i da, izmjereno samo vrijednostima koncentracija PM2.5 čestica, 486 ljudi u Crnoj Gori godišnje umre prevremeno od posljedica zagađenja vazduha. U prosjeku, 229 umre od ishemijskih bolesti srca, 175 od srčanog udara, 41 od raka dušnika, bronhija i pluća, 31 od hronične opstruktivne bolesti pluća, a 10 od infekcije donjih respiratornih organa (WHO, 2023). [6] Procjene Evropske agencije za životnu sredinu (EEA) iz 2020.g. ukazuju da 640 ljudi u Crnoj Gori godišnje umre prevremeno od izloženosti PM2.5 česticama (EEA, 2020: Tabela 10.1, str. 108), [7] njih 600 prema izvještaju iz 2016 (EEA, 2016: Tabela 10.1, str. 60), [8] odnosno 482 prema procjenama iz 2014. g. (EEA, 2014, tabela 4.4, str. 55). [9]
Epidemiološki dokazi
Izloženost zagađenju vazduha najčešći su razlozi obolijevanja i smrtnosti od kardiovaskularnih bolesti, kao što su bolesti srca i moždani udar (Annesi-Maesano et al., 2021; Shen et. al., 2020; Pope et al., 2015; Cesaroni et al., 2014; Brook et al., 2010). Hipertenzija, dijabetes melitus i dislipidemija (poremećaj masnoća u krvi) glavni su faktori rizika za kardiovaskularne bolesti, uključujući moždani udar (Shen et. al., 2020). Postoje snažni dokazi da akutna i hronična izloženost zagađenju PM2,5 česticama povećava kardiopulmonalni mortalitet (Turner et al., 2011). Takođe, postoje mjerljivi dokazi o povezanosti ambijentalne koncentracije PM2,5 i povećanja smrtnosti od raka pluća (Turner et al., 2011). Kratkotrajna i dugotrajna izloženost zagađenju takođe su povezani sa prevremenom smrtnošću i skraćenim životnim vijekom. Izloženost PM2,5 tokom nekoliko sati do nedelja može izazvati smrtnost od kardiovaskularnih bolesti, dok dugotrajna izloženost (npr. od nekoliko godina) značajno povećava rizik od kardiovaskularne smrtnosti i smanjuje očekivani životni vijek za nekoliko mjeseci do nekoliko godina (Brook et al., 2010). Zagađenje vazduha ima blisku vremensku vezu sa hospitalizacijom povodom srčane insuficijencije i smrtnosti. Hospitalizacija ili smrt zbog toga su povezani sa povećanjem koncentracija ugljen monoksida, sumpor-dioksida i azot-dioksida, kao i PM2,5 čestica-i sa trajnim efektima, koje najjaču asocijaciju pokazuju na dan izlaganja (Shah et al., 2013).
Štetne posljedice po zdravlje
Epidemiološki dokazi ukazuju na štetno dejstvo zagađenja vazduha za pluća, disajne puteve i hronične respiratorne bolesti (Schraufnagel et al., 2019b; Kampa & Castanas, 2008). Epidemiološke studije povezuju zagađenje vazduha sa prevalencijom dijabetesa melitusa, morbiditetom i smrtnošću (Schraufnagel et al., 2019b; Pope et al., 2015). Akutne posljedice se obično manifestuju respiratornim ili srčanim simptomima, dok hronične pogađaju svaki organ u tijelu (Schraufnagel et al., 2019a). Toksična dejstva zagađivača direktno izazivaju oštećenja tkiva, jer fine i ultrafine čestice mogu duboko prodrijeti u organe, ili indirektno kroz sistemske inflamatorne procese (Schraufnagel et al., 2019a). Zagađenje vazduha doprinosi razvoju raka mokraćne bešike i leukemije u djetinjstvu, izloženost zagađenju ometa razvoj pluća u djetinjstvu (što u kontinuumu uslovljavanja oštećenje pluća odraslih), a utiče i na smanjenu kognitivnu funkciju i povećava rizik od demencije (Schraufnagel et al., 2019b). Zagađenje vazduha utiče na imuni sistem i povezano je sa alergijskim rinitisom, alergijskom senzibilizacijom i autoimunošću, sa atopijskim i urtikarijalnim oboljenjima kože, aknama i starenjem kože, sa osteoporozom (progresivni gubitak koštane mase) i prelomima kostiju, konjuktivitisom (tzv. crveno oko), bolešću suvog oka (hronični nedostatak suza koje vlaže i podmazuju površinu oka), blefaritisom (upala kapaka), inflamatornom bolešću crijeva, povećanom intravaskularnom koagulacijom i smanjenom stopom glomerularne filtracije (u funkciji rada bubrega) (Schraufnagel et al., 2019b).
Pitam Institut za javno zdravlje
Pored opravdane brige za upotrebu petardi i drugih pirotehničkih sredstava, javno pitam Institut za javno zdravlje koje su ključne posljedice i prijetnje po javno zdravlje Crne Gore od višestrukih, čestih i dugotrajnih izloženosti građana PM česticama, i to:
- Koji su epidemiološki (i/ili toksikološki) nalazi o izloženosti PM česticama za građane Pljevalja, Nikšića, Podgorice i Bijelog Polja, i u drugim gradovima Crne Gore, koji su rasponi i koje su varijacije promjena u periodu od 2001. do 2023. u odnosu na: Prevremenu smrtnost (i očekivani životni vijek); Simptomatologiju, hospitalizaciju i posjete zdravstvenim ustanovama povezano sa kratkoročnim i dugoročnim efektima i varijacijama koncentracija PM čestica; Obolijevanje i smrtnost od kardiovaskularnih bolesti (bolesti srca i moždani udar); Elektrofiziološku funkcionalnost srca i pojavu različitih tipova srčanih aritmija, fiziološke odgovore i promjene u reologiji krvi, srčane aritmije, cirkulacijskog sistema, akutne vaskularne disfunkcije, nestabilnosti plaka, ateroskleroze (i drugo); Odnos morbiditeta i mortaliteta od kardiovaskularnih bolesti, i koje su vremenske veze sa hospitalizacijom; Obolijevanje i smrtnost od raka pluća, i plućni i sistemski oksidativni stres i upalu; Respiratorne bolesti i mortalitet (rizik od neslučajne smrtnosti, po kojem porastu koncentracija i rasponu μg/m3); Prevalenciju dijabetesa melitusa, obolijevanja i smrtnosti; Incidenciju astme kod djece (u djetinjstvu) i kod odraslih građana; Imuni sistem (i s tim povezane) alergijske i druge reakcije i oboljenja?
Autor je profesor prava, naučnik Williams instituta Pravnog fakulteta Univerziteta u Kaliforniji (UCLA School of Law), postdoktor sa Lund univerziteta u Švedskoj i višestruki stipendista njemačke akademske službe za razmjenu (DAAD)
Bonus video:
